Η Εταίρα Αχλαδιά

Tου Χάρη Ναξάκη*

   Pirus Communus είναι η επιστημονική ονομασία της αχλαδιάς της κοινής, της αχλαδιάς της αλληλεγγύης. Στην άκρη των χωραφιών, κατά μήκος των γαϊδουρόδρομων, πριν την έλευση του πολιτισμού του αυτοκινήτου, σε όλη τη Μεσόγειο από την Κρήτη ως την Πελοπόννησο και από την Τυνησία έως τον Λίβανο,  οι μικροϊδιοκτήτες αγρότες φύτευαν την κοινοκτημοσύνη. Μια αχλαδιά που όλοι οι περαστικοί ασελγούσαν πάνω της απολαμβάνοντας τους καρπούς της. Η αλληλεγγύη στην πράξη. Κάθε αγρότης στην άκρη του δρόμου και εντός της ιδιοκτησίας του καλλιεργούσε ένα δέντρο που τους καρπούς του δεν τους προόριζε για τον ίδιο και την οικογένειά του αλλά για τους άλλους, τους περαστικούς και οδοιπόρους. Ήταν σαν μέσα  στον ιδιωτικό χώρο να δημιουργείται οικειοθελώς ένας χώρος κοινός, μια αλτρουιστική όαση.

   Το φύτεμα κατά μήκος του δρόμου, για κοινή χρήση, δεν είναι απλά ένας πολιτισμός του δώρου, τον οποίο συναντάμε στις κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες και βασίζεται στην ανταπόδοση –"σου δίνω και έχεις την υποχρέωση να μου δώσεις"- που θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως ιδιοτελή αλτρουισμό. Πρόκειται για ένα αυθεντικό αλτρουισμό, γιατί βέβαια κανείς ιδιοκτήτης της κοινής αχλαδιάς δεν παρακολουθεί ποιος περαστικός κόβει τους καρπούς της για να του ζητήσει αντάλλαγμα. Τα μόνο ίσως αντάλλαγμα είναι η ηθική υποχρέωση όλων να φυτεύουν εταίρες αχλαδιές στην άκρη των χωραφιών τους. Κι αν ένας αμετανόητος εγωιστής αγρότης αρνούνταν να φυτέψει μια κοινή αχλαδιά, τότε το συναίσθημα, η ντροπή από τα υποτιμητικά σχόλια των άλλων θα τον έκανε να συμπεριφερθεί  αλτρουιστικά και όχι η λογική που θα τον οδηγούσε στο ιδιοτελές συμφέρον .Τα υποτιμητικά σχόλια της κοινότητας λειτουργούν ως μηχανισμός «καταστολής» της ιδιοτέλειας, που αποτελεί μια συνεχή απειλή.

Χωρίς την ύπαρξη δικαστών και πειθαρχικών διατάξεων για να αποκατασταθεί η συνεργασία, το πνεύμα αλληλεγγύης και αμοιβαιότητας που διαταράσσει ο εγωιστής γεωργός, αρκεί οι γυναίκες και τα παιδιά να γελούν όταν τον αντικρίζουν, οι άντρες να τον αγνοούν και στο καφενείο να μην παίζει κανείς χαρτιά μαζί του. Αυτές οι κοινωνικές συμβάσεις είναι αρκετές πολλές φορές για να αποθαρρύνουν κάθε επίδοξο ατομικιστή.

   Το να αναιρείς οικειοθελώς την ιδιοτέλεια είναι ύψιστο αγαθό γιατί είναι μια μαχαιριά στο κορμί μιας επιστήμης που είναι ο ορισμός της ιδιοτέλειας, του ωφελιμισμού, της οικονομικής επιστήμης. Ο εκ των ιδρυτών της, Άνταμ Σμιθ, σε μια διάσημη ρήση του θα πει «δεν προσδοκούμε πως θα γευματίσουμε χάρη στην καλοσύνη του φούρναρη, του χασάπη και του ζυθοποιού, αλλά χάρη στο γεγονός πως νοιάζονται για το προσωπικό τους συμφέρον. Δεν απευθυνόμαστε στην ανθρωπιά τους αλλά στη φιλαυτία τους και δεν τους μιλάμε ποτέ για τις δικές μας ανάγκες αλλά για τα δικά τους οφέλη.» Σύμφωνα με τον Α. Σμιθ και τους νεοφιλελεύθερους (και όχι μόνο)επιγόνους του, η καλοσύνη είναι αποτέλεσμα της επιδίωξης του προσωπικού συμφέροντος, οι άνθρωποι είναι τίμιοι μόνο όταν η τιμιότητά τους φέρνει κέρδος, τα άτομα ενδιαφέρονται για το κοινό καλό όταν στηρίζονται στην ιδιοτέλεια και τον εγωισμό τους και όχι όταν απαλλάσσονται απ’ αυτόν.

   Αν όμως οι άνθρωποι, όπως θεωρεί η κλασσική οικονομική σκέψη, είναι μόνο ιδιοτελείς και αμετανόητοι εγωιστές, γιατί να φυτεύουν κοινές αχλαδιές; Αν βέβαια από την άλλη πλευρά είναι μόνο αλτρουιστές και ανιδιοτελείς γιατί να απαιτούνται μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου, περιορισμού και «καταστολής» της ιδιοτέλειας, όπως αυτοί που αναφέραμε προηγουμένως; Στασιαστές ατομικιστές πάντα υπάρχουν, όχι μόνο γιατί, όπως αφελώς(;) υποστηρίζεται είναι δημιούργημα των κοινωνικών δομών και σχέσεων εξουσίας, αλλά γιατί είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης .

   Τα τελευταία 30 χρόνια όλο και λιγότερες εταίρες αχλαδιές φυτεύονται στο Μεσογειακό νότο, ένδειξη της κυριαρχίας ενός ανθρωπολογικού προτύπου κτητικού, ανταγωνιστικού και ιδιοτελούς, ως αποτέλεσμα της λογικής της οικονομικής προτεραιότητας, έναντι των άλλων ανθρώπινων αξιών, της κυριαρχίας του εμπορεύματος και της αγοράς αλλά και της υποχώρησης των μηχανισμών ελέγχου των στασιαστών ατομικιστών που καταστρέφουν το συλλογικό πνεύμα.

   Η αλληλεγγύη δεν είναι αναγκαία για να διατηρήσουμε ένα πρότυπο ζωής όπου καταναλώνω άρα υπάρχω, αλλά για να οικοδομήσουμε μια κοινωνία λιτής αφθονίας. Μια τέτοια προοπτική δεν επιβάλλεται από τα πάνω και δεν αποτελεί απλά μια μεταβολή στους κοινοβουλευτικούς συσχετισμούς δύναμης. Όταν από την οργάνωση της κοινωνίας τους τελευταίους δυο αιώνες στη Δύση και στην Ελλάδα απουσιάζουν οι αλληλέγγυες δομές και κυριαρχεί το εμπόρευμα, τότε το πλεόνασμα αλληλεγγύης που εμφανίζεται σήμερα είναι είτε φιλανθρωπία είτε προσπάθεια να ξαποστάσουμε για να τραβήξουμε ξανά μπροστά το δρόμο μιας ζωής για κατανάλωση.

*Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας