Καστανόλογγος – ένα αρχαίο δάσος σε μαρασμό

Του Γιώργου Καρέτσου

Ο συναισθηματικός λόγος

Νωρίς την άνοιξη μας δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτούμε την Κάρυστο με ένα τμήμα φοιτητών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και παράλληλα επισκεφτήκαμε και το δάσος του Καστανόλογγου στις ανατολικές πλαγιές της κορυφής  Όχη, της Καρυστίας. Είχαμε τότε την ατυχία να συνοδεύεται η εκδρομή μας με ισχυρή βροχόπτωση και χαμηλή νέφωση και οι εντυπώσεις μας από το, πράγματι, εξαίσιο δάσος να υποβαθμίζονται, ενώ η συνολική εικόνα και έκτασή του δεν ήταν δυνατόν να διευκρινισθεί. Είχαμε, βέβαια, την αίσθηση ότι επρόκειτο για κάτι το εξαιρετικό, από τη στιγμή που στην άμεση αντίληψή μας έπεφτε το μέγεθος και οι μορφές των κορμών των δένδρων και παράλληλα καταφέραμε να εντοπίσουμε και προσβολές του μύκητα Cryphonectria parasitica που δημιουργεί εκτεταμένα έλκη στα κλαδιά και τους κορμούς των καστανιών.

Μετά από την επιμονή της καθηγήτριας κ. Παπαβασιλοπούλου, η οποία είναι υπεύθυνη της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης του ΓΕΛ Καρύστου, επαναλάβαμε την εκδρομή μας στις 11 Νοεμβρίου του 2012, όπου συνοδεύσαμε τα παιδιά του σχολείου. Ο καιρός αυτή τη φορά ήταν σύμμαχος και, κάτω από έναν λαμπρό ήλιο, αλλά με αρκετή ψύχρα, καταφέραμε να έχουμε μια αντικειμενική κατάσταση του χώρου. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα υπέργηρο δάσος καστανιάς με έκταση που μάλλον ξεπερνά τα 600 περίπου στρέμματα.  Αναπτύσσεται σε ανατολικές πλαγιές και σε εδάφη που προκύπτουν από πετρώματα σχιστολίθων,  έντονα διαβρωμένα και με το μητρικό πέτρωμα στην επιφάνεια σε πολλές των περιπτώσεων, αλλά  και σχετικά βαθειά στα επίπεδα μέρη και στις μισγάγγειες των ρεμάτων και το κάτω μέρος των πλαγιών. Η εκ του μακρόθεν αίσθηση ουδέτερη.  Ένα κοινό δάσος καστανιάς.  Η έκπληξη έρχεται στην εκ του σύνεγγυς παρατήρηση. Χαμηλές σχετικά κόμες, αλλά εντυπωσιακές οι διαστάσεις των κορμών. Όλα τα δένδρα σε κίνηση με συστροφές και συμφύσεις κορμών, εξέχοντες όζοι,  διαπλεκόμενα κλαδιά, ροζιασμένα σε σήψη. Οι ριζικοί κόμβοι πομφόλυγες λάβας, βάσεις λειωμένων κεριών που πάγωσαν ξαφνικά στη ψυχράδα του περιβάλλοντος. Κροσσωτοί λειχήνες και βρύα σε αφθονία και χάσματα χαίνοντα οι κουφάλες, ως στόματα με ανήκουστες γοερές κραυγές, απειλητικές όψεις. Αισθάνεσαι ρίγος που μάλλον προέρχεται από τον ιερό πανάρχαιο, υποσυνείδητο φόβο του αρχέγονου ανθρώπου που αντικρίζει με δέος τις απόκοσμες μορφές των δένδρων. Για μας είναι μια έκπληξη. Οι μεγαλύτεροι κορμοί με διάμετρο περίπου στα δύο μέτρα και τα ύψη των δένδρων στα δεκαπέντε περίπου μέτρα.

Η περιοχή διασχίζεται από τρία ρέματα

συνεχούς ροής με πηγές σχηματίζοντας μικρούς υγρότοπους μερικών τετραγωνικών μέτρων, που αυξάνουν την ποικιλότητα στο τοπίο και τη βλάστηση. Η ποικιλότητα στη βλάστηση επίσης ενισχύεται με την παρουσία των κραταίγων και των αγριοαχλαδιών (γκορτσιών), που την εποχή αυτή κρατούν σε αφθονία τους ώριμους καρπούς τους στα αποφυλλωμένα κλαδιά και καλούν τα κοτσύφια και τους σπίνους σε πανδαισία. Το έδαφος σκεπασμένο από κάστανα με τα αγκαθωτά τους κύπελλα, αλλά νεαρά δένδρα πουθενά.   Παραβλαστήματα φαγωμένα σύριζα από τα συμπαθή, κατά τα άλλα, μηρυκάζοντα που συλλέγουν τη λιγοστή τροφή τους στην περιβάλλουσα έκταση και στο δάσος, που τους προσφέρει απάγκιο και προστασία. Δεν είναι τυχαίες και οι δύο στάνες με την ξερολιθιά από σχιστόλιθο εδώ, ερημωμένες την εποχή αυτή, εφόσον οι βοσκοί κατέβηκαν χαμηλότερα. Δύσκολος τόπος, έτοιμος να υποδεχτεί το χειμώνα που κατεβαίνει από την κορφή της Όχης με κρύες ριπές αέρα και καταχνιά που αγκαλιάζει τις παρυφές και το εσωτερικό του δάσους, κάνοντας το τοπίο περισσότερο αφιλόξενο και ταυτόχρονα εντυπωσιακό σε κάποιον αστό επισκέπτη. Τα παιδιά που μας συνοδεύουν ή που μάλλον συνοδεύουμε, σκορπίζουν χαρούμενα με τα σκουφιά τους και σκαρφαλώνουν στους πεσμένους κορμούς, ως «άρχοντες των δαχτυλιδιών» με την απόκοσμη κουστωδία. Ο Πάνας δεν λείπει, μάλλον μεταμορφώνεται σε γιδοπρόβατα που σκορπίζουν τρομαγμένα στην παρουσία μας. 

Στις παρυφές του δάσους νεκρά όρθια δένδρα, πυκνότερα κοντά και απομονωμένα μακρύτερα, θύματα των πυρκαγιών που βαθμιαία περιορίζουν το άλλοτε κραταιό δάσος. Εντυπωσιακές και οι μορφές των καμένων με απογυμνωμένα κλαδιά και κορμούς σε κίνηση γρήγορου φευγιού. Κρίμα, δεν πρόλαβαν τα δύστυχα να εγκαταλείψουν τον τόπο τους από την επελαύνουσα πύρινη λαίλαπα που συχνά επισκέπτεται την περιοχή, δείγμα παλαιάς συνήθειας των βοσκών και σύγχρονης κοντόφθαλμης καταστροφικής αντίληψης.

Φεύγουμε με ανάκατα συναισθήματα και με την υπόσχεση ότι θα επανέλθουμε. Κάτι πρέπει να γίνει.  Δεν μπορεί αυτό το θαύμα της φύσης να παραμείνει στην παρακμή και τη φθορά του. Ελπίδα μας τα παιδιά που ακολουθούν με απορία και τη σχετική ανεμελιά. Σύντομα όμως αυτά θα διαχειριστούν τις τύχες του μέλλοντος και ενδεχόμενα και τις καθημαγμένης περιοχής, που κρατά ευτυχώς ακόμη την επιβλητική της μορφή αλλά και την κρυμμένη αίγλη του παρελθόντος.   

Ο επιστημονικός λόγος

Το δάσος του Καστανόλογγου έχει έκταση περίπου 600 στρέμματα. Το μέσο ύψος των δένδρων δεν ξεπερνά τα 15 μέτρα. Η μέση διάμετρος των κορμών κυμαίνεται στα 100 εκατοστά αλλά υπάρχουν άτομα με διαμέτρους που προσεγγίζουν τα 2 μέτρα. Πρόκειται για ένα υπέργηρο δάσος, ίσως από τα μοναδικά αρχαία δάση της Ελλάδας. Η ύπαρξη και η δημιουργία  του πρέπει να αναζητηθεί σε ιστορικά γεγονότα της τελευταίας χιλιετίας και συνδέεται με την απουσία ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στην περιοχή. Είναι βέβαιο ότι δημιουργήθηκε κάτω από φυσικές συνθήκες, όταν η φύση μπορούσε να «ησυχάσει» για ένα διάστημα τουλάχιστο 50 χρόνων και ενδεχόμενα πολύ μεγαλύτερο. Τέτοια ιστορικά δεδομένα πρέπει να αναζητηθούν και να συνεκτιμηθεί αντίστοιχα και η ηλικία του, που εκτιμάται από τη μορφή και το μέγεθος των κορμών σε μεγαλύτερη των 500 χρόνων.

Η κατάσταση της υγείας του δάσους δεν είναι καλή. Διαπιστώνεται από τη μορφή των κορμών με έντονη ροζοβρίθεια και έλκη που οφείλονται στη σήψη του εγκαρδίου και τμημάτων του σομφού ξύλου που προήλθε από δευτερογενείς προσβολές εντόμων και μυκήτων, ενδεχόμενα από πληγές του φλοιού και θραυσμένων  κλάδων από ανέμους και χιονοθλασίες. Έχει επίσης εντοπισθεί η ασθένεια του έλκους της καστανιάς που οφείλεται στη δράση του μύκητα Cryphonectria parasitica. Αναφέρεται ότι ο εν λόγω μύκητας έχει αφανίσει όλα τα δάση της καστανιάς στην Αμερική και στη Ευρώπη. Στη χώρα μας έχει εντοπισθεί τα τελευταία σαράντα χρόνια και δημιουργεί εκτεταμένες ζημίες στα φυσικά δάση και στα καστανοπερίβολα. Σοβαρό πρόβλημα είναι η βαθμιαία συρρίκνωση της έκτασης του δάσους λόγω των συχνών πυρκαγιών στην περιοχή. Η ίδια η καστανιά δεν είναι εύφλεκτη και συνήθως αναστέλλει τη δράση των πυρκαγιών. Από την ύπαρξη όμως καμένων ιστάμενων και κατακείμενων κορμών στην ευρύτερη γειτονική έκταση, συμπεραίνεται σαφώς ότι η έκταση παλαιότερα ήταν μεγαλύτερη. Σήμερα η νεκρώσεις από την πυρκαγιά είναι εμφανείς στα κράσπεδα του εν ζωή δάσους. Παρά όμως τις παθογένειες και τις καταστροφικές πυρκαγιές το δάσος καταφέρνει να επιβιώνει οριακά με έντονα τα στοιχεία του φυσικού του μαρασμού.

Η αναγέννηση του δάσους είναι ανύπαρκτη. Αυτό δεν οφείλεται στην απουσία σπερμάτων που αφθονούν το φθινόπωρο, αλλά στη δράση των ζώων και κυρίως των αιγοπροβάτων. Τόσο η ευρύτερη περιοχή όσο και το ίδιο το δάσος βόσκεται έντονα. Το γεγονός συνάγεται από την επικρατούσα φυσική βλάστηση εκτός του δάσους, όπου διαπιστώνεται ότι τα επικρατούντα είδη είναι ακανθώδη ή δηλητηριώδη συνεπεία της αρνητικής επιλογής. Εντός του δάσους υπάρχουν δύο στάνες (δεν εξετάζεται εδώ η νομιμότητα της ύπαρξής τους), οι οποίες προσφέρουν τις αναγκαίες υποδομές στους βοσκούς της περιοχής για την εποχική εξυπηρέτηση της στέγασης και τις γαλακτοκομικές τους εργασίες. Τα ζώα βρίσκουν επίσης καταφύγιο στο δάσος σε περιπτώσεις βροχής και στάλου των προβάτων τις μεσημεριανές ώρες. Κατά συνέπεια δεν επιτρέπουν την παραμικρή φυσική διαδικασία αναγέννησης του δάσους εφόσον τόσο τα αρτύφυτρα όσο και τα ριζοβλαστήματα να αφαιρούνται εν τω γενάσθαι. Χαρακτηριστική είναι η απουσία ριζοβλαστημάτων στον ογκώδη ριζικό κόμβο, όπου φαίνονται πολυάριθμες οι βάσεις των στελεχών των νεαρών βλαστών. Απουσία καρπών δεν εμφανίζεται που να αιτιολογεί αδυναμία φύτρωσης νέων δένδρων, αν κρίνουμε από την αφθονία των σπερμάτων στο έδαφος, χωρίς όμως προς το παρόν να διερευνηθεί η φυτρωτικότητα των σπερμάτων που ενδεχόμενα να είναι χαμηλή. Πολλά κάστανα βέβαια διαπιστώθηκε ότι φέρουν προσβολές από έντομα και μύκητες αλλά μικρότερος αλλά ικανός αριθμός υγειών σπερμάτων προς φύτρωση στην εδαφική τράπεζα είναι εμφανής.

Απαιτείται βέβαια περαιτέρω μελέτη και έρευνα για τις συνθήκες ανάπτυξης του δάσους και τους υπόλοιπους περιοριστικούς ή ευνοϊκούς περιβαλλοντικούς δείκτες, όπως είναι το μικροκλίμα, οι εδαφικές συνθήκες, η φυσιολογία του είδους, η συνυπάρχουσα βλάστηση και χλωρίδα,  η γενετική του υπόσταση και ποικιλία. Τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε ασφαλέστερους χειρισμούς και μέτρα διαχείρισης, αποτρέποντας λάθη που δύσκολα διορθώνονται σε δασικά οικοσυστήματα. Η συστηματική παρακολούθηση στη συνέχεια και η αξιολόγηση των μέτρων και των χειρισμών γενικότερα απαιτεί την εγκατάσταση κάποιων απαραίτητων επιστημονικών οργάνων και πειραματικών επιφανειών.

Μετά τις παραπάνω διαπιστώσεις που προφανώς πρέπει να τεκμηριωθούν επιστημονικά θα μπορούσαμε να προτείνουμε ορισμένα προκαταρκτικά μέτρα προστασίας και αναγέννησης του δάσους. Εξ αρχής καταθέτουμε την άποψη ότι εάν δεν υπάρξει συμφωνία με τους ανθρώπους που ασκούν διάφορες δραστηριότητες στην περιοχή, κάθε μέτρο πρέπει να θεωρηθεί μάταιο. Άλλωστε προσπάθειες απόλυτης προστασίας με συνολική περίφραξη από το τοπικό δασαρχείο απέτυχαν παταγωδώς και συνοδεύτηκαν από βανδαλισμούς και κλοπές υποδομών αναψυχής, όπως μας πληροφόρησαν οι αρμόδιοι υπάλληλοι.  Ως εκ τούτου πρέπει πρώτα να ενημερώσουμε τους ίδιους τους κτηνοτρόφους για τη σημασία του δάσους και την ανάγκη της διατήρησής του. Δεν αρκούν οι αγωνιώδεις φωνές των ευαίσθητων πολιτών της περιοχής και άλλων που γνωρίζουν το πρόβλημα. Με πρωτοβουλία του Ινστιτούτου μας και σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση θα πρέπει να γίνουν ημερίδες με την παρουσία των ίδιων των κτηνοτρόφων, όπου πρέπει με κατανόηση της δικής τους αγωνίας και επιβίωσης να εκτεθεί το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις. Θεωρούμε ότι αν δημιουργήσουμε μικρές περιφράξεις μερικών στρεμμάτων διάσπαρτων στο δάσος όπου θα αποτρέπεται η βοσκή και θα επιτρέπεται στην υπόλοιπη ευρύτερη έκταση για ένα διάστημα ικανό να μεγαλώσουν τα νεαρά φυτά και να μην μπορούν να τα φθάσουν τα ζώα, θα ήταν επωφελές προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτά τα λεγόμενα «αναγεννητικά κέντρα» θα ανοίγονται στη συνέχεια και θα περιφράσσονται γειτονικές επιφάνειες για τον ίδιο χρόνο. Αν αυτό εφαρμοστεί με κοινή συναίνεση και φροντίδα κυρίως από τους ίδιους τους κτηνοτρόφους, θα εξασφαλιζόταν η αναγέννηση του δάσους και η διατήρησή του στο διηνεκές. Παράλληλα, θα μπορούσε να κηρυχθεί το δάσος ως αισθητικό και μοναδικής αξίας στον Ευρωπαϊκό χώρο. Η προβολή ενός τέτοιου φυσικού κληροδοτήματος θα προσέλκυε ντόπιους και ξένους ερευνητές και επισκέπτες που παράλληλα με άλλες τουριστικές δραστηριότητες στην περιοχή θα μπορούσαν να τονώσουν την τοπική οικονομία (ξενοδοχεία, εστιατόρια, τουριστικά πρακτορεία, προώθηση τοπικών προϊόντων, ακτοπλοΐα κ.λπ.) καθώς και την άσκηση δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Μια τέτοια καλοπροαίρετη προσέγγιση, ενδεχόμενα να άρει τους όποιους φόβους και απώλειες από τους ασκούντες οικονομικές δραστηριότητες στην περιοχή, που κατά κοινή ομολογία, πέρα από τη στενά παραλιακή ανάπτυξη, η υπόλοιπη ύπαιθρος διάγει βίο πρωτόγονο, όχι κατακριτέο αλλά στερούμενο σύγχρονων ανέσεων και επαφών με τον έξωθεν κόσμο. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν ανάγκη της δικής μας στήριξης και της ευαισθησίας, ώστε να βελτιώσουν τη ζωή τους, τις δραστηριότητές τους και τα προϊόντα τους να έχουν καλύτερη τύχη στις τοπικές και ευρύτερες αγορές, χωρίς να υποβαθμίζουν τα περιβαλλοντικά αποθέματα και να εξαντλούν τους φυσικούς πόρους.  

Αθήνα, 13/11/2012

Γιώργος Καρέτσος