Κάβο Σίδερο: ανίερες επενδύσεις στην άκρη της Κρήτης

της Τζένιφερ Μούντι και του Όλιβερ Ράκαμ *

μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου, πηγή ΑΥΓΗ, 30.3.14

Η χερσόνησος της Ιτάνου είναι ένα πολύ ιδιαίτερο κομμάτι της Κρήτης, τόσο για τη χλωρίδα και την πανίδα της, όσο και για τα αρχαιολογικά ευρήματα που φιλοξενεί. Βρίσκεται σε διεθνές καθεστώς προστασίας υπό την αιγίδα της NATURA 2000, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα της υπάγεται στο ακόμα πιο αυστηρό καθεστώς της Ζώνης Ειδικής Προστασίας.
Διαβάσαμε την Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) των επενδυτών, η οποία επιβεβαιώνει τη σπουδαιότητα της χλωρίδας και της πανίδας της χερσονήσου, αλλά λέει πολύ λίγα για το πού ακριβώς απαντούν τα διάφορα είδη, καθώς και για το πού πρέπει ή δεν πρέπει να χωροθετηθούν οι όποιες εγκαταστάσεις, προκειμένου να περιοριστεί η προξενούμενη βλάβη. Δύο ιδιαίτερα σημαντικές περιοχές από οικολογικής (και αρχαιολογικής) άποψης, η θέση Τραβούνι και η θέση Γυαλιές στην ανατολική ακτή, θα υποστούν πολύ σοβαρές επιπτώσεις. Με δυο λόγια: αυτά τα σχέδια ανάπτυξης της περιοχής είναι ασύμβατα με μια περιοχή NATURA 2000.

Η αντίστοιχη έκθεση των επενδυτών περί τα αρχαιολογικά είναι εντελώς προσχηματική. Οι χάρτες επισημαίνουν (ανακριβώς σε αρκετές περιπτώσεις) κάποιους αρχαιολογικούς χώρους, οι περισσότεροι εκ των οποίων βρίσκονται εκτός της υπό ανάπτυξη περιοχής. Το πραγματικά σκανδαλώδες όμως είναι η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στους πάνω από εκατό χώρους με αρχαιολογικά ευρήματα και κατασκευές από τη Νεολιθική Εποχή έως τους Ύστερους Ρωμαϊκούς Χρόνους, οι οποίοι περιλαμβάνονται στη σχετική «Έρευνα για την Ίτανο» (http://prospection-itanos.efa.gr). Αλλά δεν είναι μόνο αυτοί οι μεμονωμένοι χώροι: υπάρχει ένα ολόκληρο τοπίο

(εκτάσεις τετραγωνικών χιλιομέτρων με δρόμους, αναβαθμούς, φράγματα, λατομεία) που διατηρείται από τους αρχαίους χρόνους, καθώς οι λόφοι της χερσονήσου έχουν μείνει ακαλλιέργητοι εδώ και 1500 χρόνια. Παρότι το μεγαλύτερο μέρος του επενδυτικού σχεδίου εκτείνεται έξω από τα όρια της «Έρευνας για την Ίτανο», μια παρόμοια πυκνότητα αρχαιολογικών ευρημάτων πιθανότατα συνεχίζεται και μέσα στην περιοχή του σχεδίου. Την έκταση του αρχαιολογικού αυτού τοπίου μπορεί κανείς να τη δει στο Google Earth.

Υπάρχουν πολύ σοβαροί λόγοι που η χερσόνησος αυτή δεν έχει αναπτυχθεί μέχρι τώρα. Η απότομη ακτογραμμή της και η απουσία παραλιών καθιστά τη χερσόνησο εντελώς ακατάλληλη για παράκτιο τουρισμό. Ποιο είναι λοιπόν το νόημα μεγάλων ξενοδοχείων, εάν αυτά (όπως δείχνουν και οι χάρτες των ίδιων των επενδυτών) δεν έχουν απευθείας πρόσβαση στη θάλασσα; Η ξηρασία του τοπίου και οι δυνατοί άνεμοι καθιστούν επίσης την περιοχή ακατάλληλη για γκολφ, στη μορφή τουλάχιστον που γνωρίζουμε το άθλημα. Είναι πολύ πιθανό η επένδυση να αποτύχει, όπως απέτυχαν και άλλες δύο πριν από αυτήν, αφήνοντας πίσω τους ένα τοπίο σημαδεμένο και βρόμικο.
Το σχέδιο για εγκαταστάσεις γκολφ στο Κάβο Σίδερο απορρίφθηκε από το ΣτΕ το 2010, διότι κρίθηκε πολύ μεγάλης κλίμακας για ζώνη προστασίας NATURA 2000. Οι τωρινές προτάσεις της «Ίτανος Γαία», παρότι θεωρητικά περιλαμβάνουν λιγότερα δωμάτια, καλύπτουν ακόμα μεγαλύτερη έκταση — περίπου το ένα τρίτο της χερσονήσου. Οποιαδήποτε ανάπτυξη, είτε βαφτίζεται «βιώσιμη» είτε όχι, καταστρέφει όχι μόνο την περιοχή η οποία χτίζεται, αλλά και μια πολύ ευρύτερη περιοχή στην οποία κατασκευάζονται δρόμοι και χώροι στάθμευσης, κήποι και χώροι πρασίνου, παρεμβάσεις στο τοπίο, αγωγοί και αποχετευτικά έργα, χώροι απόθεσης μπαζών και απορριμάτων.
Η ΜΠΕ προτείνει «επιστημονικά» οικολογικά ανταποδοτικά μέτρα, δεν όμως περιγράφει λεπτομερώς ποια θα μπορούσαν να είναι — οπότε δεν μπορούμε να κρίνουμε ούτε την αποτελεσματικότητά τους ούτε τις επιπτώσεις τους γενικότερα στα αρχαιολογικά και τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Δεν γίνεται επίσης καμία αναφορά στον τρόπο με τον οποίο θα υλοποιηθούν και θα ελεγχθούν τα μέτρα αυτά. Μπορούν άραγε να υπάρξουν ασφαλιστικές δικλείδες, που θα είναι νομικά δεσμευτικές τόσο για τους τωρινούς επενδυτές όσο και για τους διαδόχους τους; Έχει εξαιρετικά κρίσιμη σημασία να προβλέπονται νομικές συνέπειες, εάν οι συμφωνίες μεταξύ του δημοσίου και των επενδυτών παραβιαστούν.
Μας ανησυχούν ιδιαίτερα οι πιθανές επιπτώσεις στο φοινικόδασος του Βάι, τη μεγαλύτερη έκταση στην Ελλάδα με φοίνικες, ένα από  τα σπανιότερα δέντρα του κόσμου. Το φοινικόδασος απειλείται με δύο τρόπους, τους οποίους η ΜΠΕ δεν εξετάζει επαρκώς. Η παραμικρή αύξηση στην τουριστική κίνηση θα επηρεάσει αναπόφευκτα την παραλία του Βάι, που είναι και η μοναδική σχεδόν προσβάσιμη παραλία της χερσονήσου. Η εν λόγω παραλία υφίσταται ήδη πλήρη εκμετάλλευση, και οποιαδήποτε αύξηση της κίνησης από τουρίστες θα δημιουργήσει πίεση για περαιτέρω εκμετάλλευση, η οποία θα γίνει εις βάρος των φοινικόδεντρων. Τα τελευταία αντιμετωπίζουν και μια πιο άμεση απειλή: τον κόκκινο ρυγχωτό κάνθαρο των φοινίκων, ένα έντομο που έχει εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο λόγω της φύτευσης εισαγόμενων φοινικόδεντρων. Οι επενδυτές λένε πως θα φυτέψουν μόνο ντόπια φοινικόδεντρα. Η τήρηση αυτού του όρου είναι κρίσιμη, όπως και το να υπάρξουν επαρκείς και ρεαλιστικές ασφαλιστικές δικλείδες για όλες τις μελλοντικές φυτεύσεις. Ανησυχούμε μήπως, στην πράξη, σταθεί αδύνατο να αποτραπεί να εισαγάγουν φοινικόδεντρα οι μελλοντικές επενδυτές — και, μαζί τους, το καταστροφικό έντομο.
Καταλήγουμε, όπως και το Συμβούλιο της Επικρατείας παλιότερα, ότι δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη του ενός τρίτου μιας περιοχής NATURA 2000 χωρίς να καταστραφεί η ακεραιότητά της. Εάν κρίθηκε παράνομη η προηγούμενη ανάπτυξη, το ίδιο πρέπει να συμβεί και με αυτήν.

*O Oliver Rackham διδάσκει στο Corpus Christi College, Cambridge University και η Jennifer Moody στο University of Texas. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο τους «Η δημιουργία του κρητικού τοπίου», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004.