Φασκομηλιά η σωτήριος

Του Κωνσταντίνου  Θ. Μπουχέλου*

Ομότιμου Καθηγητή του  Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Σημείωση ΟΙΚΟΛΟΓΕΙΝ : Ο καθηγητής κ. Μπουχέλος εκθειάζει σε αυτό το εξαιρετικό άρθρο το φασκόμηλο, για το οποίο καλό θα είναι να γνωρίζουμε ότι απαντάται  σε ιδιαίτερα μεγάλες εκτάσεις του βόρειου Υμηττού. Να ένα  πρόσθετο κίνητρο για τη γνωριμία μας με την περιαστική φύση ! (σχετικά http://oikologein.blogspot.gr/2013/02/blog-post_26.html

Και http://oikologein.blogspot.gr/2012/10/131012.html)

Όλο το άρθρο

το φυτό  

Με τη λέξη «φασκόμηλο» εννοούμε τα  περίπου 900 αρωματικά είδη ποωδών και ξυλωδών φυτών του γένους Salvia, που είναι ιθαγενή των εύκρατων και τροπικών περιοχών της γης. Ο Ιπποκράτης, ο Διοσκουρίδης και ο Θεόφραστος, αναφέρονταν σην φασκομηλιά με τα ονόματα «ελελίσφακον» ή «σφάκον». 

Αυτοφύονται στο νότιο τμήμα της Βαλκανικής (Ελλάδα), στην Κυρηναϊκή, Σικελία και νότιο Ιταλία, μέχρι τη δυτική Συρία. Φύεται στην Ν. Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου σε περιοχές κάτω από τα 300 μέτρα με εξαίρεση την Κρήτη που την βρίσκουμε μέχρι και τα 1200 μέτρα (αλιφασκιά). Γενικά στη χώρα μας υπάρχουν 20 είδη φασκόμηλου. Εκτός από το S. officinalis και, άλλα σημαντικά είδη είναι τα S. pomifera, S. azurea, S. sclarea, S. viridis, S. horminoides, S. divinorum, S. rutilans , και το S. candidissima.

Μερικά από τα είδη της ανατολικής Μεσογείου, θεωρούνται συνώνυμα του S . fruticosa. Χαρακτηρίζονται πάντως,  είτε από τα τρίλοβα (S. triloba), είτε από τα πολύ μικρά φύλλα τους (S. libanotica , S. cypria, S. lobryana).  

 Είναι φυτό πολυετές, πολύκλαδο μέχρι 50 εκ. ύψος, ξυλώδες στη βάση του και τρυφερό στις κορυφές. Τα φύλλα του συνήθως είναι στενόμακρα, μυτερά. χνουδωτά και γκριζοπράσινα.

Προτιμά μεγάλη ηλιοφάνεια, καλή αποστράγγιση, πετρώδη, άγονα εδάφη και αντέχει στην ξηρασία. Τα φύλλα του έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια, χημικώς παραπλήσια εκείνων της λεβάντας. Η συγκομιδή για ξήρανση, πρέπει να γίνεται με το άνοιγμα των ανθέων. Η περίοδος ανθήσεως του φυτού είναι Ιούνιο και Ιούλιο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται τα φύλλα και τα άνθη που συλλέγονται λίγο πριν ή κατά την αρχή της ανθοφορίας με ξηρό και ηλιόλουστο καιρό, τον Μάιο ή τον Ιούνιο.  Ξηραίνεται σε σκιά ή σε θερμοκρασία που δεν ξεπερνά τους 35 βαθμούς Κελσίου.

Τα S. officinalis και S. fruticosa αναπτύσσονται καλύτερα σε περιοχές με ετήσια βροχόπτωση 0.3 2.6 m και σε εδάφη με pH 4.2 8.3 με χώμα αργιλώδες, πλούσιο σε άζωτο.

Παρόλο που υπάρχουν γύρω στα πεντακόσια είδη του γένους Salvia, πολλές ποικιλίες και χημειότυποι, μόνο λίγοι τύποι είναι εμπορικώς σημαντικοί . Το S. officinalis καλλιεργείται και συλλέγεται στη Γιουγκοσλαβία, στην Αλβανία, στην Τουρκία, στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στις Η.Π.Α, στην Ισπανία και στην Κρήτη. Το S. fruticosa είναι ιθαγενές των μεσογειακών και μεσανατολικών χωρών. Πρόκειται για το κοινότερο είδος του γένους στην Ελλάδα. Το S. promifera είναι ενδημικό της Ν. Ελλάδος και των παραλίων της Μ. Ασίας, ενώ το S. sclarea, στην Ελλάδα, απαντάται ως αυτοφυές στην Ήπειρο και στη Μακεδονία.

Το φυτό έχει έντονη αρωματική οσμή και καλλιεργείται για τις φαρμακευτικές ιδιότητές του, ως αφέψημα και ως καρύκευμα.

Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα υποδεχόταν τους άνδρες από τον πόλεμο με ένα ρόφημα από φασκόμηλο για να "διεγείρουν" τη γονιμότητα. Ο Διοσκουρίδης το συνιστούσε για τις αιμορραγίες και για την άτακτη περίοδο. Το αφέψημά του χρησιμοποιείτο στη θεραπεία της ουλίτιδας και των δερματικών παθήσεων και το αιθέριο έλαιό του κατά του πονόδοντου.

Χημικές ιδιότητες 

Η χαρακτηριστική ουσία που περιέχεται στο αιθέριο έλαιο που παράγουν τα φυτά του S.officinalis είναι η α και η β θουγιόνη. Αλλοι δευτερογενείς μεταβολίτες που παράγονται στο είδος αυτό είναι το β-πινένιο, διτερπένια, τριτερπένια, φλαβονοειδή, συστατικά φαινολικών οξέων και φαινολικοί γλυκοζίτες  .  Στην περίπτωση του S. fruticosa τα κυριότερα χαρακτηριστικά του αιθέριου ελαίου είναι η 1,8 κινεόλη, το β-μυρκένιο, το α και β-πινένιο, η α και β-θουγιόνη και η καμφορά. Όλα αυτά αποτελούν το 90% του αιθέριου ελαίου.

Η χημική ταυτότητα των δύο αυτών ειδών, δηλαδή, η συνολικά παραγόμενη ποσότητα του αιθέριου ελαίου και η ποιοτική του και ποσοτική του σύσταση εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Αυτοί είναι : i) το τμήμα του φυτού, ii) η εποχή και iii) η γεωγραφική περιοχή που αναπτύσσεται το φυτό και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτή. Η επίδραση των παραγόντων αυτών έχει μελετηθεί τόσο στο S. officinalis , όσο και στο S. fruticosa .

Σε παλαιότερες μελέτες το φασκόμηλο έδειξε ότι παρήγαγε φαινολικές ουσίες με αντιοξειδωτική δράση που οφειλόταν στην παρουσία καρνοσικού και ροσμαρινικού οξέος (24).

Έρευνες επιβεβαιώνουν την αποτελεσματικότητα του εκχυλίσματος του Salvia officinalis σε ασθενείς με Alzheimer και  υπερλιπιδαιμία (8). Νεότερες μελέτες αποκάλυψαν και άλλους ενεργούς παράγοντες όπως τερπενοειδή, φλαβονοειδή, και φαινολικά οξέα ωφέλιμα για αρκετές ασθένειες όπως η εγκεφαλική δυσλειτουργία (π.χ το Alzheimer). Τα συστατικά του φασκόμηλου, υποθέτουν οι ερευνητές , επηρεάζουν και ενεργοποιούν το ένζυμο του εγκεφάλου που η Alzheimer  φαίνεται να ακινητοποιεί, προξενώντας αμνησία .

Πέρα από την σημαντική χρήση του φασκόμηλου στην ιατρική, αυτό βρίσκει εφαρμογή και σε άλλους τομείς . Έτσι, χρησιμοποιείται στην αρωματοβιομηχανία και ως αρωματικό στα τρόφιμα. Συνάμα, η αντιοξειδωτική δράση το κάνει χρήσιμο στη βιομηχανία τροφίμων αφού είναι συντηρητικό και αντικαθιστά τα συνθετικά συντηρητικά, στις βιομηχανίες παραγωγής και συσκευασίας προϊόντων τυριών, λαχανικών, επεξεργασμένων τροφών και αναψυκτικών Είναι ιδιαίτερα τονωτικό λόγω της τανίνης που περιέχει.

Το φασκόμηλο είναι ευεργετικό στα μαλλιά και στυπτικό με μάσκα στο πρόσωπο. Τα φύλλα του έχουν αντισηπτικές ιδιότητες. Έτσι είναι ιδανικά για γαργάρες και στοματικές πλύσεις.

Για την διέγερση της ερωτικής διαθέσεως  (libido), συνιστώνται: 80 γραμμάρια φύλλα φασκόμηλου σε ένα λίτρο καλό μαύρο κρασί, πίνοντας  λίγο κάθε μέρα επί μιαν εβδομάδα.   

Το αιθέριο έλαιο (φασκομηλέλαιο), περιέχει 30% θουγιόνη, 5% κινεόλη, λιναλόλη, βορνεόλη, καμφορά, σαλβένιο, πινένιο, τανίνες, τριτερπενοειδή, φλαβονοειδή, οιστρογόνες ουσίες και ρητίνη. Στην φαρμακευτική χρησιμοποιείται η μωβ ποικιλία που είναι πιο δραστική από το κοινό πράσινο φυτό.

Φαίνεται επίσης ότι, ενδομυϊκή ή ενδοφλέβια χορήγηση εκχυλίσματος τoυ Salvia miltiorrhiza αυξάνει την μικροκυκλοφορία στα αμφιβληστροειδικά  γάγγλια, βελτιώνοντας την οπτική οξύτητα και την περιφερειακή όραση σε ανθρώπους που πάσχουν από γλαύκωμα. Επιθέματα με φύλλα και άνθη Salvia σε απεσταγμένο νερό, δίνουν στα μάτια λάμψη, απαλύνουν κάθε πόνο και ομορφαίνουν το πρόσωπο.

 Οι ρίζες, κυρίως των Salvia miltiorrhiza (ιθαγενές της Κίνας και της Ιαπωνίας) αλλά και του S. officinalis που χρησιμοποιούνταν μόνο στην Ανατολή, τώρα έγιναν δημοφιλείς και στην Δύση για την αντιμετώπιση καρδιαγγειακών προβλημάτων και την καλή λειτουργία του ήπατος. Το απόσταγμά τους περιέχει σαλβιονολικό οξύ και την ουσία tanshinone IIA. Αυξάνει την ροή του αίματος, διευρύνοντας τις στεφανιαίες αρτηρίες. Έχει  ηρεμιστική δράση και αντιβακτηριακές και μυκητοστατικές ιδιότητες κατά των Staphylococcus aureus  και Mycobacterium tuberculosis. Συνιστάται για  διαταραχές εμμήνου ρύσεως, ηπατο-σπληνομεγαλία, νευρασθένεια, στηθάγχη, άνθρακα,  ερυσίπελας κ.ά.

Τα φύλλα του πάντως, έχουν αντισηπτικές, αποχρεμπτικές και σπασμολυτικές ιδιότητες. Σύγχρονες έρευνες απέδειξαν ότι έχει και αντιβακτηριδιακή δράση .

Το φασκόμηλο με τη μορφή αφεψήματος είναι ιδανικό για την θεραπευτική του στόματος σε τραυματισμούς, άφθες, φαρυγγίτιδα και ουλίτιδα. Έχει τονωτικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται ως καρδιοτονωτικό και κατά των νευραλγιών. Ελαττώνει τα αέρια του εντέρου, είναι διουρητικό και εμμηναγωγό. Είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί σε περιπτώσεις έλκους του στομάχου και περιορισμό των γαστρικών υπερεκκρίσεων. Είναι αντισηπτικό και εφιδρωτικό για τον πυρετό και τη γρίπη, για βρογχίτιδα, πόνους στομάχου, πληγές, βήχα, αλλά και προληπτικώς.  Ενεργοποιεί το γαστρεντερικό και το κεντρικό νευρικό σύστημα.

Το αιθέριο έλαιό του, χρησιμοποιείται στην φαρμακοβιομηχανία. Στις περιοχές της Μεσογείου αποξηραίνεται και πίνεται ως αφέψημα. Στην μαγειρική χρησιμοποιείται για τον αρωματισμό διαφόρων ζωμών, φαγητών και του ξιδιού. Η υπερβολική και παρατεταμένη χρήση του όμως, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα φάρμακα και βότανα, μπορεί να προκαλέσει προβλήματα, λόγω της θουγιόνης που περιέχει. Επειδή μερικοί χρησιμοποιούν το Salvia divinorum για κάπνισμα, πρέπει να γνωρίζουν και μάλλον το γνωρίζουν, ότι έχει ισχυρή παραισθησιογόνο δράση με όλες τις δυσάρεστες επιπτώσεις στην οδήγηση και όχι μόνο...

Το φασκόμηλο επίσης, δεν πρέπει να λαμβάνεται από επιληπτικά άτομα, δεδομένου ότι η θουγιόνη  του μπορεί να πυροδοτήσει κρίσεις επιληψίας. Απαγορεύεται επίσης και κατά την περίοδο εγκυμοσύνης. Συστήνεται πάντως έγχυμα του Salvia officinalis, δηλαδή 1 – 2 φύλλα σε καυτό νερό, όχι να βράσουν και να μείνουν όχι πάνω από 10 λεπτά της ώρας στο νερό αυτό.

Προσοχή! Η εφαρμογή των αναφερομένων στο κείμενο θεραπευτικών ιδιοτήτων, επιβάλλεται να γίνεται με σύμφωνο γνώμη κλασσικού ή εναλλακτικού ιατρού.

Το φασκόμηλο είναι μελισσοτροφικό φυτό και παρέχει μέλι εκλεκτής ποιότητος. To ελληνικό μέλι από τα άνθη της φασκομηλιάς, θεωρείτο το καλύτερο στον κόσμο!

Γεγονός είναι πάντως ότι, το όνομα του γένους “Salvia” προέρχεται από το λατινικό ρήμα salvo που σημαίνει σώζω (ζωήν) = θεραπεύω και το φυτό κατά τον Μεσαίωνα, είχε ονομασθεί και Salvia salvatrix (η σωτήριος). Ο Διοσκουρίδης, ο Πλίνιος, ο Αέτιος, ο Στράβων, ο Θεόφραστος και πολλοί άλλοι, την συνιστούσαν ως διουρητικό, αιμοστατικό, εμμηναγωγό και τονωτικό. Ο Διοσκουρίδης και ο Ιπποκράτης το αναφέρουν ως βάλσαμο των ματιών και των αιμορραγιών και το χρησιμοποιούσαν για την αντιμετώπιση γυναικολογικών παθήσεων και της πνευμονίας.          

Θεωρήθηκε ιερό βότανο από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους που το αφιέρωσαν στο Δία. Οι  Λατίνοι το θεωρούσαν ιερό φυτό της αθανασίας.

Για το κοινό αυτό βότανο οι Άραβες λένε: "πώς μπορεί να πεθάνει ένας άνθρωπος που έχει στο κήπο του φασκόμηλο;".
Για τους Κινέζους θεραπευτές, ήταν πολύτιμο και αντάλλασαν τριπλάσια ποσότητα τσαγιού για να πάρουν το φασκόμηλο.

Κατά τον Μεσαίωνα, χρησιμοποιείτο ευρύτατα για προβλήματα υγείας, ο Καρλομάγνος βοήθησε σημαντικά στη διάδοσή του, ενώ ο γιος του συμπεριέλαβε το φασκόμηλο σε διάταγμα στο οποίο αναφέρονται τα φυτά που έπρεπε να καλλιεργούνται στα βασιλικά κτήματα,  σε λαχανόκηπους, στους κήπους και στα μοναστήρια.

Σε επιδημίες, ειδικά αυτές της χολέρας, πίστευαν ότι «όποιος έχει στο σπίτι του φυτεμένη φασκομηλιά δε φοβάται τον θάνατο» και χρησιμοποιήθηκε προληπτικά και σε άλλες επιδημίες μολυσματικών ασθενειών. 

Οι Κινέζοι το ονομάζουν “ελληνικό βραστάρι” και το θεωρούν καλύτερο από το τσάι. Εκτιμούσαν τόσο πολύ τη φασκομηλιά σαν βότανο, ούτως ώστε στην ακμή του εμπορίου του κινέζικου τσαγιού με την Δύση (κυρίως Ολλανδών εμπόρων), αντάλλασσαν 2-3 δέσμες κινέζικο τσάι με μια δέσμη φασκόμηλο. Οι Γάλλοι το ονομάζουν “ελληνικό τσάι” και το χρησιμοποιούν όπως και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι όχι μόνο για φαρμακευτικούς αλλά και για μαγειρικούς σκοπούς.

 Αποτελεί ένα από τα κύρια συστατικά για το γέμισμα της παραδοσιακής γαλοπούλας  για την Εορτή των Ευχαριστιών στις ΗΠΑ, ενώ υπάρχει μακρά παράδοση της χρήσεως του φυτού σε διάφορες μουσουλμανικές ιεροτελεστίες όπως στα νεογέννητα παιδιά, γάμους, κηδείες και καιόμενο ως θυμίαμα.

Τα «μήλα»

Όπου το φυτό ευδοκιμεί, , σαρκώδεις, ημιδιαφανείς κηκίδες διαμέτρου περίπου 2,5εκ.. οι οποίες ονομάζονται «μήλα» (φασκομηλιά). Σε αρκετούς θάμνους (στα στελέχη τους) σχηματίζονται σκληρά, χνουδωτά σφαιρίδια, οφειλόμενα σε προσβολή εντόμων. Παλιότερα τα μασούσαν για να καθαρίσουν τα δόντια τους. Τα «φασκόμηλα» αυτά, τα οποία διατίθενται και στην αγορά, καθαρίζονται και τρώγονται, περιγράφονται μάλιστα ως ευώδη, χυμώδη και εύγευστα .

Τις κηκίδες στα είδη Salvia, προκαλούν με τα τσιμπήματα τους, Υμενόπτερα έντομα συνήθως του γένους Cynips και του γένους  Aulax (Cynipidae, Αulacini). 

Στο είδος  Salvia apiana  (White Sage, Sacred Sage), ιθαγενές στις νοτιοδυτικές Η.Π.Α. και Μεξικό, κηκίδες δημιουργεί στα φύλλα του το Rhopalomyia audibertiae  (White Sage Leaf Gall Midge) Diptera: Cecidomyiidae 

Στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, προσθέτοντας ζάχαρη ή μέλι, Oι κηκίδες γίνονται ένα είδος «γλυκού του κουταλιού» που διατηρούν σε γυάλινα βάζα. Θεωρούνται υπέροχη νοστιμιά και πιστεύεται ότι έχουν πολλές θεραπευτικές ιδιότητες. 

Oι αρχαίοι Έλληνες, χρησιμοποιούσαν τις κηκίδες φασκομηλιάς από το έντομο Cynips theophrastea, ως φωτιστικό χωρίς προσθήκη λαδιού. Οι κηκίδες του S. pomifera και άλλων ειδών Salvia,από το Aulax sp. αποτελούσαν πολύτιμο εμπορικό προϊόν στην Κωνσταντινούπολη, μεταφερόμενο κυρίως από την Χίο.

Πρέπει να υπερτιμούμε τα πολύτιμα προϊόντα της ευλογημένης ελληνικής γης η οποία, προικισμένη από τη Φύση, μας τα προσφέρει απλόχερα, υποτιμώντας τα συνήθως παραπλανητικά «τραγούδια» των τηλεοπτικών Σειρήνων για λιχουδιές εξωτικές, που τις περισσότερες φορές  γίνονται με χημική επεξεργασία ή/και γενετική τροποποίηση.

Κ.Μ.

*ctbuchelos@yahoo.gr