Ἑλληνικὰ Κάλαντα, Ἐκλογή, συλλογὴ-καταγραφὴ ὑπὸ Κωνσταντίνου Ἰ. Μάρκου

 

 ἔκδοση Δήμου Παιανίας, 2011

 

Ὁ Κωνσταντῖνος Μάρκος εἶναι ἀπό τούς –λίγους, δυστυχῶς- πνευματικούς ἀνθρώπους πού ἔχει σήμερα, ὅσο ποτέ, ἀνάγκη αὐτός ὁ τόπος: Μέ ἀγροτική καταγωγή ἀπό τόν Κονιάκο τῆς Δωρίδος, μέ σπουδές στήν Μαράσλειο Παιδαγωγική Ἀκαδημία, τήν Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, στό «Ὀρφεῖον», στήν Σχολή τοῦ «Συλλόγου πρὸς Διάδοσιν τῆς Ἐθνικῆς Μουσικῆς» τοῦ Σίμωνος Καρρᾶ, μέ μακρά ἱεροψαλτική θητεία, μέ χρόνια τριβή καί πλούσια διδακτική καί συγγραφική δραστηριότητα στούς δύο κλάδους τῆς μουσικῆς μας, βυζαντινῆς καί  δημοτικῆς, καί τέλος μέ βαθειά γνώση τόσο τῆς βυζαντινῆς ὅσο καί τῆς εὐρωπαϊκῆς σημειογραφίας, ἦταν ὁ καταλληλότερος γιά νά φέρῃ σέ πέρας τό τεράστιο σέ εὖρος καί σημασία ἔργο τό ὁποῖο ἀνέλαβε.

Μιλᾶμε γιά τόν 732 σελίδων τόμο Ἑλληνικὰ Κάλαντα, Ἐκλογή, πού ἀποτελεῖ  τήν 5^η ἀπό τίς ἐκδόσεις στίς ὁποῖες ἔχει προβῆ ὁ ὀργανισμός  Ἐπιστημονική Βιβλιοθήκη |Δῆμος Παιανίας | Δημοτικὴ Χορωδία Παραδοσιακῆς Μουσικῆς (Βυζαντινῆς καὶ Δημοτικῆς). Τό προεισαγωγικό σημείωμα μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «Ἡ παροῦσα ἔκδοση πραγματοποιήθηκε χάρις στὴν εὐγενικὴ χορηγία τοῦ τέως Ἀντιδημάρχου Παιανίας κ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Ι. ΧΑΤΖΗΣΤΑΜΑΤΗ εἰς μνήμην τῶν γονέων του ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ», καί αἰσθάνεται κανείς τήν ἀνάγκη νά ἀπευθύνῃ στόν κ. Χατζησταμάτη καί σ᾿ ὅλους τούς ὁμοίους του, εὐχαριστίες, ἔστω καί ἀνεπίδοτες, γιά τό γεγονός ὅτι μέ τήν ἀγάπη τους γιά τόν τόπο καί τήν πολιτισμική του παράδοση τῆς δίνουν τήν δυνατότητα νά ἐξακολουθεῖ νά ἀναπνέῃ.

Αὐτήν τήν ἀναπνοή τοῦ κατά κανόνα περιφρονημένου κόσμου τῆς λαϊκῆς μας παράδοσης μπορεῖ νά ἐνωτισθῇ ὁ ἀναγνώστης σέ κάθε σελίδα αὐτοῦ τοῦ βιβλίου πού, πλήν τῆς κατατοπιστικῆς εἰσαγωγῆς, περιλαμβάνει κάλαντα τῆς παραμονῆς τῶν Χριστουγέννων, τῆς Πρωτοχρονιᾶς καί τῶν Φώτων, τῆς παραμονῆς ἤ τῆς ἡμέρας τῆς ἑορτῆς τοῦ Λαζάρου καθώς καί λαϊκούς θρήνους τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, ἀπ᾿ ὅλες τίς περιοχές τῆς ἑλληνικῆς πολιτισμικῆς ἐπικράτειας: Πελοπόννησο, Στερεά Ἑλλάδα, Θεσσαλία, Ἤπειρο, Μακεδονία, Δυτική Θράκη, Ἀνατολική Θράκη, Πόντο, Μικρά Ἀσία, Νήσους Βορείου καί Βορειανατολικοῦ Αἰγαίου, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Αἴγινα-Κύθηρα, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Κρήτη, Ἑπτάνησα, Κύπρο, Καργκέζε Κορσικῆς.

Ἡ καταγραφή τοῦ λόγου τῶν καλάντων συνοδεύεται καί ἀπό -ἰδιαίτερα χρήσιμη γιά τούς μουσικούς καί μουσικολόγους- καταγραφή τοῦ μέλους σέ βυζαντινή καί εὐρωπαϊκή σημειογραφία. Παρ᾿ ὅλο πού ἡ προτίμηση τοῦ Κ. Μάρκου γιά τόν αὐθεντικό καί ἀνεπιτήδευτο λόγο τῶν λαϊκῶν καλάντων εἶναι ἐμφανής, ἐν τούτοις δέν ἀπαξιοῖ νά παραθέτῃ καί λογιώτερες μετασκευές, γιά πολλές ἀπό τίς ὁποῖες μᾶλλον δέν θά εἶχε νά προσθέσῃ τίποτα σέ ὅσα εὔστοχα καταμαρτυρεῖ ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, τοῦ ὁποίου τήν ἄποψη παραθέτει (βλ. Εἰσαγωγή, σ. 29-33): «Δὲν ἠξεύρω ποῖος περιπλανώμενος ραψωδὸς συνέθηκε τὰ νῦν συνήθως ὑπὸ τῶν παίδων ᾀδόμενα ᾄσματα τῶν Χριστουγέννων, τοῦ Ἁγίου Βασιλείου καὶ τῶν Φώτων, τὰ ὁποῖα ἀκολουθοῦσι δῆθεν κατὰ γράμμα τὴν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν, βρίθουσιν ὅμως κακοζήλων στίχων, οἷοι οἱ ἑξῆς·

Καὶ ἐπληρώθη τὸ ρηθὲν προφήτου Ἠσαΐου

μετὰ τῶν ἄλλων προφητῶν καὶ τοῦ Ἱερεμίου...

[...] Ἐννοεῖ ὁ ἀναγνώστης ὅτι, θέλων ἐνταῦθα νὰ ἐκφράσω λύπην ἐπὶ τῇ ἐκθρονίσει τῶν γνησίων ᾀσμάτων τοῦ λαοῦ, ἣν κατώρθωσαν τὰ κακόφωνα ταῦτα ραψωδήματα, πολὺ ἀπέχω ἄλλως, τοῦ νὰ θαυμάσω τὰ ἐν Ἀθήναις ἀκουόμενα δημώδη ᾄσματα·

Ἀρχιμηνιὰ κι ἀρχιχρονιὰ

ψηλή μου δεντρολιβανιά(;)

κι ἀρχι-καλός σας χρόνος

ἐκκλησιὰ μὲ τ᾿ ἅγιο θρόνος (!!)

Ἅης Βασίλης ἔρχεται

καὶ δὲν μᾶς καταδέχεται (;!!) [...]»

 

Μιά ἀπό τίς πολλές ἀρετές τῶν Ἑλληνικῶν Καλάντων τοῦ Κ. Μάρκου εἶναι καί τό ὅτι τό πλούσιο ὑλικό πού ἔχει ἀποθησαυρίσει μᾶς δίνει τήν δυνατότητα νά προβοῦμε σέ συγκρίσεις μεταξύ τῶν ἐναλλακτικῶν ἐκδοχῶν τῶν καλάντων, ἀποκομίζοντας λίαν ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα.

Ἔτσι, ἀνακαλύπτουμε τό πρότυπο τοῦ ὄντως κακόζηλου «ἐκκλησιὰ μὲ τ᾿ ἅγιο θρόνος» (ἤ: ἐκκλησιὰ μὲ τσ᾿ ἅγιους θρόνους, ὅ.π., σ. 44) στά δροσερά κάλαντα τῆς Κέας: Ἀρχιμηνιὰ κι ἀρχιχρονιά, / ψηλή μου δεντρολιβανιά, /κι ἂς εἶ- κι ἂς εἶν᾿ καλός μας χρόνος / λεμονιά, λεμονιά μου μὲ τοὺς κλώνους (ὅ.π., σ. 567).

Τά ἴχνη τῆς μετασκευῆς ἐντοπίζονται τόσο στά ὁμοιοκαταληκτοῦντα λεμονιὰ - ἐκκλησιὰ / κλώνους – θρόνους (ὅπου εἶναι ἐμφανής ἡ προσπάθεια νά προσδοθῇ χριστιανική χροιά σέ μιά ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἐρωτικοῦ χαρακτῆρα ἐπίκληση),ὅσο καί σέ ἄλλα στοιχεῖα τῶν ἴδιων καλάντων [πρβλ. Βασίλη, πόθεν ἔρχεσαι / καὶ δὲν μᾶς καταδέχεσαι / καὶ πό- καὶ πόθεν κατεβαίνεις / καὶ δὲν μᾶς, καὶ δὲν μᾶς –ε- συντυχαίνεις. (κάλαντα Κέας καί ἄλλων περιοχῶν) -  Ἅγιος Βασίλης ἔρχεται / καὶ δὲ μᾶς καταδέχεται... (κοινά κάλαντα) ἤ Κάτσε νὰ φᾶς / κάτσε νὰ πιῇς, / κάτσε, κάτσε νὰ τραγουδήσῃς / καὶ νὰ μᾶς, καὶ νὰ μᾶς καλοκαρδίσῃς (κάλαντα Κέας καί ἄλλων περιοχῶν) - Ἀρχὴ ποὺ βγῆκε ὁ Χριστὸς / ἅγιος καὶ πνευματικὸς / στὴ γῆ νὰ περπατήσῃ / καὶ νὰ μᾶς, καὶ νὰ μᾶς καλοκαρδίσῃ (κοινά κάλαντα)].

Ἀλλά ἡ σύγκριση τῶν ἐναλλακτικῶν ἐκδοχῶν τῶν καλάντων ἀπό διάφορες περιοχές ἀναδεικνύει καί ὡρισμένα ἄλλα στοιχεῖα πού μᾶς ὁδηγοῦν ἀβίαστα στό συμπέρασμα ὅτι ἡ ἀπαρχή τῶν καταχρηστικῶς ὀνομαζομένων «νεο»ελληνικῶν καλάντων ἀνάγεται σαφῶς στήν προχριστιανική ἐποχή, ὅταν τό εὐετηρικοῦ χαρακτῆρα δρώμενο τοῦ ἀγερμοῦ ἐλάμβανε χώραν τήν ἄνοιξη, πού ἦταν ἡ παλαιά ἀρχή τοῦ χρόνου (βλ. καί ὅ.π., σ. 20: «Τὸ 46 π. Χ. ὁ Ἰούλιος Καῖσαρ ὅρισε ὡς ἀρχὴ τοῦ ἔτους τὴν πρώτη Ἰανουαρίου»).

Ἀκόμα καί νά παρακάμπταμε τίς συνεχεῖς, ἐπίμονες ἀναφορές τῶν καλάντων στό ξερό δεντρί πού ἀκουμπάει ὁ Βασίλειος -ἤ ὁ Χριστός- καί αὐτομάτως ἀνθίζει, καί μόνο οἱ ἀναφορές τῶν θρακιώτικων καλάντων στό ξελευτέρωμα τῆς Παναγιᾶς «μέσα στὶς δάφνες, μέσ᾿ στὰ λουλούδια» (βλ. σ. 234, 236, 294) ἀρκοῦν γιά νά μᾶς πείσουν ὅτι ἡ γέννηση γιά τήν ὁποία γίνεται λόγος ἐλάμβανε χώραν τήν ἄνοιξη. Οἱ διάφορες ἐκδοχές πού ἔχει ἀποθησαυρίσει ὁ Κ. Μάρκος μᾶς δείχνουν ἀνάγλυφα τήν ἐργώδη προσπάθεια τοῦ τραγουδιοῦ νά ἀποφύγῃ τήν ἀντίφαση πού δημιούργησε ἡ μεταφορά τοῦ δρωμένου στήν καρδιά τοῦ χειμῶνα καί τελικά νά προσαρμοσθῇ στίς νέες πραγματικότητες. Ἔτσι, τό δίστιχο «Ἡ Παναγιά μας ξελευτερώθη / μέσα στὶς δάφνες, μέσ᾿ στὰ λουλούδια» εἴτε ἀποφεύγει ἐντελῶς τίς «κακοτοπιές» (σ. 237: ἡ Παναγιά μας ἠλευθερώθη / μὶ χίλια πόνια κὶπαρακάλια) εἴτε ἀντικαθιστᾷ τά ἀνοιξιάτικα λουλούδια μέ τά ἀειθαλῆ κυπαρίσσια (σ. 268: ἡ Παναγιά μας ξιλευτερώθ᾿κι. Μέσα στὶς δάφνες, στὰ κυπαρίσσια...) εἴτε τέλος προσαρμόζεται πλήρως στίς νέες συνθῆκες (σ. 297, κάλαντα Βιζύης: ἡ Παναγιά μας κοιλοπονοῦσε / μέσα στά χιόνια, μέσα στούς πάγους.).

Θά μποροῦσε καί ἄλλα ἴχνη μετασκευῶν νά ἐντοπίσῃ καί ν᾿ ἀξιοποιήσῃ κανείς, ἀλλά αὐτό πού προέχει καί πρέπει νά ὑπογραμμισθῇ ἐν προκειμένῳ εἶναι ἡ ἰδιαίτερη ἀξία καί σημασία τῆς ἀποθησαύρισης τοῦ πλούτου τῆς λαϊκῆς, ποιητικῆς καί μουσικῆς, παράδοσής μας, στήν ὁποία προέβη ὁ Κωνσταντῖνος Μάρκος, χαρίζοντάς μας ἕνα μνημειῶδες βιβλίο ἀναφορᾶς, ἕνα ἔργο πού διεκπεραιώθηκε μέ πολλή γνώση, ἀγάπη, κόπο καί –δυστυχῶς- ὑπέρμετρη σεμνότητα.

 

Χρῖστος Δάλκος

 

[Περ. νέος ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ, τχ. 5-6 (Μάϊος-Δεκέμβριος 2012, σσ. 274-276)]