.
Του Γιάννη Πατίλη
.
H ΙΣΤΟΡΙΑ τοῦ μικροῦ διηγήματος στὴν Ἑλλάδα παρακολουθεῖ
τὴν ἐξέλιξη τοῦ διηγήματος ὡς εἴδους ἀπὸ τὴν πρώτη ἀνθοφορία του
κατὰ τὶς δύο τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰώνα – μιὰ ἄνθιση
ποὺ βρίσκεται σὲ ἄμεση σύνδεση μὲ τὴν ἐποχὴ τῆς λαογραφίας ἀλλὰ
καὶ μὲ τὸ πρῶτο νεοελληνικὸ ἀναγνωστικὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὰ σχετικῶς
πρόσφατα δυτικὰ λογοτεχνικὰ ρεύματα τοῦ ρεαλισμοῦ καὶ τοῦ νατουραλισμοῦ
στὴν πεζογραφία.
Πλάι στὰ ἐκτενῆ διηγήματα ποὺ δημοσιεύονταν σὲ συνέχειες στὰ ἑβδομαδιαῖα
φιλολογικὰ φύλλα, ὅπως ἦταν ὁ Λουκῆς Λάρας τοῦ Βικέλα
στὴν Ἑστία τοῦ 1879, ἄρχισε καὶ ἡ δημοσίευση σύντομων
αὐτοτελῶν ἱστοριῶν στὶς ἐφημερίδες καὶ τὰ περιοδικὰ τῆς ἐποχῆς.
Ἡ χρονικῶς βραχεία ἀνὰ τεῦχος περιοδικότητα τῶν ἐντύπων αὐτῶν (ἑβδομαδιαία
ἢ δεκαπενθήμερη, συνήθως) ὅσο καὶ ὁ λιγοστὸς ἀριθμὸς τῶν σελίδων
τους, εὐνοοῦσε ὄχι μόνο τὸ ἐκτεταμένο ἀφήγημα σὲ συνέχειες ἀλλὰ
καὶ τὸ ἐφάπαξ μικρό. Ἡ πλατειὰ κυκλοφορία στὸ ἐγγράμματο κοινό ἐντύπων
τὰ ὁποῖα μποροῦσαν κάποτε νὰ πληρώνουν καὶ μιὰ μικρὴ ἀμοιβὴ στοὺς συνεργάτες
τους, μαζὶ μὲ τὸ ἐξαιρετικὸ ταλέντο ἀρκετῶν συγγραφέων τῆς ἐποχῆς,
βοήθησε στὴν ἀνάδειξη, τὸ γόητρο καί, τελικῶς, τὴν αὐτονομία τοῦ
νέου εἴδους, ὥστε ἀρκετοὶ ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς τοῦ καιροῦ —ὅπως ὁ Καρκαβίτσας,
ὁ Κονδυλάκης, ὁ Παπαδιαμάντης, ὁ Μωραϊτίδης, ὁ Μητσάκης κ.ἄ.— νὰ
ἐκτιμῶνται ἤδη ἀπὸ τοὺς συγχρόνους τους πρωτίστως ὡς διηγηματογράφοι.
Δὲν ἔλειψε, λοιπόν, ἀπὸ τὴν νεώτερη ἑλληνικὴ λογοτεχνία τὸ μικρὸ
σὲ ἔκταση διήγημα, ἀφήνοντας ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 1880 καὶ μετὰ
πλούσια παρακαταθήκη καὶ σὲ ποσότητα καὶ σὲ ποιότητα.
Μικρὰ διηγήματα
ὅπως τὸ «Πίστομα!» (647 λέξεις, περ. Τέχνη 1898)
τοῦ Κωνσταντίνου Θεοτόκη, «Ὁ φυγόδικος» (655 λέξεις, 1929) τῆς Γαλάτειας
Καζαντζάκη ἢ τὸ «Οἰδίποδας» (662 λέξεις, 1930) τοῦ Ἀθανάσιου
Θ. Γκράβαλη παραμένουν κορυφαῖα δείγματα τῆς μικρῆς πεζογραφικῆς
φόρμας ἀλλὰ καὶ μικρὰ γλωσσικὰ ἀριστουργήματα, τεκμήριο τῶν σπουδαίων
συγγραφικῶν ἀρετῶν τῶν λογοτεχνῶν τοῦ παρελθόντος…
Τὸ κρίσιμο ὡστόσο ἐρώτημα εἶναι κατὰ πόσο αὐτὸ τὸ διήγημα θὰ μπορούσαμε
—καὶ σὲ ποιό βαθμό— νὰ τὸ συνυπολογίσουμε συσχετίζοντάς το μὲ τὸ νέο
πρωτεϊκὸ διεθνὲς εἶδος μικροδιηγήματος τοῦ ὁποίου τὴν ἐκρηκτική,
παγκοσμίων διαστάσεων, ἐπέκταση διαπιστώνουμε τὴν τελευταία
τριακονταετία…
Ἡ μεγαλύτερη δυσκολία μας νὰ συνδέσουμε τὸ παραδοσιακὸ ἑλληνικὸ
διήγημα μὲ τὶς ἐξελίξεις αὐτὲς εἶναι ἡ ἐντυπωσιακὴ γενετική του,
θὰ λέγαμε, ἐμμένεια στὸν ρεαλισμὸ καὶ ἐν μέρει τὴν ἐξομολογητικὴ
αὐτοβιογραφία – μιὰ τάση ποὺ ἐνισχύθηκε μετὰ τὸν πόλεμο, μὲ τὴν ἐπιδίωξη
μιᾶς ἀκόμη λιτότερης φόρμας, στὴν λογοτεχνία τῶν Γιώργου Ἰωάννου,
Ντίνου Χριστιανόπουλου, Ἠ.Χ. Παπαδημητρακόπουλου, Τόλη Καζαντζῆ
καὶ ἄλλων, ποὺ στὴν κυριολεξία ὁδήγησε στὴν δημιουργία ὁλόκληρης
πολυπληθοῦς σχολῆς…
Ὡστόσο, ἤδη ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ προηγούμενου αἰώνα, ἄλλα λογοτεχνικὰ
ρεύματα, ὅπως ὁ συμβολισμὸς καὶ ὁ αἰσθητισμὸς, σὲ περιπτώσεις ὅπως
αὐτὲς τοῦ Νικόλαου Ἐπισκοπόπουλου ἢ τοῦ Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, ἡ ἀστικὴ ψυχογραφικὴ
ἠθογραφία τῆς Ἀλεξάνδρας Παπαδοπούλου, δημιουργοῦσαν
τὶς προϋποθέσεις γιὰ μιὰ διαφορετικοῦ τύπου μυθοπλασία, ὅπως ἦταν
ἀργότερα ὁ ἐσωτερικὸς μονόλογος. Ἐξίσου ἀπομακρύνονταν ἀπὸ
τὸν κύριο ρεαλιστικὸ κορμὸ τῆς νεοελληνικῆς διηγηματογραφίας
ὁ ἀποσπασματικός, σαρκαστικὸς καὶ κοινωνικὰ κριτικὸς τόνος τῶν μικρῶν
πεζῶν τοῦ Κώστα Καρυωτάκη, ὅσο καὶ ἡ γλωσσικὰ καὶ
ἀφηγηματολογικὰ ἐξόχως ἰδιόρρυθμη καὶ προσωποπαγὴς πεζογραφία
τοῦ Γιάννη Σκαρίμπα καὶ τοῦ Νίκου-Γαβριὴλ
Πεντζίκη.
.
Ἡ συστηματικὴ ἀναδρομικὴ ἀναζήτηση στὴν λογοτεχνία μας ἀπὸ τὴν
ἀκαδημαϊκὴ κοινότητα προδρομικῶν μορφῶν τῆς σύγχρονης μικρομυθοπλασίας
δὲν ἔχει ἀκόμη ἀρχίσει, καὶ τὸ ἐπιστημονικὸ ἐνδιαφέρον, ἐξ ὅσων
γνωρίζω, γιὰ τὸ συγκεκριμένο λογοτεχνικὸ ὑποεῖδος, μὲ ἐλάχιστες
ἐξαιρέσεις(1), εἶναι ἀκόμη πολὺ περιοριορισμένο. Δὲν θὰ μὲ ἐντυπωσίαζε,
ὡστόσο, ἐὰν μιὰ τέτοια ἀναδίφηση ἰχνηλατοῦσε περιπτώσεις σὰν αὐτὴ
τοῦΦαίδρου Μπαρλᾶ, τοῦ ὁποίου τὸ μικρὸ πεζὸ
«Ἡ σκούνα» ποὺ δημοσιεύτηκε στὸ περιοδικὸ Στάχυς τοῦ
1951, ὄχι μόνο διαστελλόταν ἐντόνως ἀπὸ τὴν τρέχουσα μυθοπλασία,
ἀλλὰ στὶς 76 λέξεις του μὲ τὴν φανταστικὴ ὅσο καὶ ὑπαινικτικὴ σκηνοθεσία
του, τὴν εἰρωνική του ματιὰ καὶ τὸ ἀπροσδόκητο τέλος του ἔμοιαζε νὰ
προοιωνίζεται τὶς καλύτερες στιγμὲς τῆς σύγχρονης μικροδιηγηματογραφίας!
.
II.
.
Μιὰ
ἄλλη ἐνδιαφέρουσα προδρομικὴ στιγμὴ τῆς σύγχρονης μικρομυθοπλασίας,
τὴν ἐπισήμανση τῆς ὁποίας ὀφείλουμε στὸν φίλο ποιητὴ Ἀντώνη Ψάλτη,
εἶναι ἡ λογοτεχνικὴ καμπάνια μεγάλης καθημερινῆς ἐφημερίδας,
εἴκοσι χρόνια πρίν, τὸν Αὔγουστο τοῦ 1994. Ὅσο καὶ νὰ φαίνεται ἀπίθανο,
πρὶν ἀπὸ τὴν διάδοση τοῦ Διαδικτύου καὶ σὲ μιὰ ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία
ἡ ἔννοια τοῦ πολὺ μικροῦ διηγήματος ὡς ἑνὸς περίπου ξεχωριστοῦ λογοτεχνικοῦ
εἴδους δὲν εἶχε ἀκόμη ἐμπεδωθεῖ διεθνῶς —σημειωτέον ὅτι ἡ πρωτοποριακὴ
ἀνθολογία τῶν Τόμας καὶ Χαζούκα Flash Fiction κυκλοφόρησε
μόλις τὸ 1992—, ἡ δημοσιογράφος Μικέλα Χαρτουλάρη ἐγκαινιάζει
στὴν ἐφημερίδα της Τὰ Νέα μιὰ σελίδα σὲ συνέχειες μὲ
τὸν τίτλο «Διηγήματα μὲ 300 λέξεις». Tό ’χει φαίνεται ὁ μήνας Αὔγουστος
(ποὺ —ὑποτίθεται— μένει δίχως εἰδήσεις [καὶ φυσικὰ ὁ τύπος χωρὶς ἀναγνῶστες])
νὰ ἀνοίγουν οἱ μεγάλες ἐφημερίδες τὶς στῆλες τους στὴν λογοτεχνία!…
Ἡ συγκεκριμένη, ὡστόσο, ἐπιλογὴ προσέδωσε στὸ ἐγχείρημα ἕνα ἰδιαίτερο
—ἔστω καὶ ἀναδρομικῶς, ἐὰν τὸ ἐξετάσει κανείς— ἐνδιαφέρον… Ἡ σειρὰ
κράτησε ἕξι Σάββατα, ἀπὸ τὶς 6 Αὐγούστου ἕως τὶς 24 Σεπτεμβρίου
1994, καὶ φιλοξενήθηκαν σ’ αὐτὴ εἴκοσι τέσσερις συγγραφεῖς —ὄχι μόνον
διηγηματογράφοι, ἀλλὰ καὶ μυθιστοριογράφοι, συγγραφεῖς παιδικῶν
βιβλίων ὅσο καὶ ποιητές—, οἱ ἑξῆς, κατὰ τὴν σειρὰ τῆς παρουσιάσεώς
τους: Θανάσης Βαλτινός, Ἰάκωβος Καμπανέλλης, Τζένη Μαστοράκη, Γιῶργος
Σκαμπαρδώνης, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Φίλιππος Δρακονταειδῆς,
Πέτρος Τατσόπουλος, Μάνος Ἐλευθερίου, Βασίλης Βασιλικός, Εὐγένιος
Τριβιζᾶς, Θόδωρος Γρηγοριάδης, Μιχάλης Φακίνος, Τάκης Θεοδωρόπουλος,
Ἠλίας Κουτσοῦκος, Παυλίνα Παμπούδη, Ἀντώνης Σουρούνης, Ἄλκη Ζέη,
Χριστόφορος Μηλιώνης, Μανόλης Ξεξάκης, Τάσος Ροῦσσος, Φαίδων Θεοφίλου,
Πάνος Κουτρουμπούσης, Πρόδρομος Μάρκογλου, Μῆτσος Κασόλας.
Ἡ συντάκτρια, Μικέλα Χαρτουλάρη, δὲν μοιάζει νὰ συνδέει τὸ ἐγχείρημά
της μὲ ἀνάλογα ἐνδιαφέροντα ἢ λογοτεχνικὲς ἐξελίξεις γιὰ τὸ συγκεκριμένο
εἶδος τοῦ διηγήματος στὸν διεθνῆ χῶρο. Συλλαμβάνει, ὡστόσο, σωστά,
στὸ εἰσαγωγικό της κείμενο, ἰδιαιτερότητες καὶ δυνατότητες αὐτῆς
τῆς μικρῆς πεζογραφικῆς φόρμας:
«Μπορεῖ νὰ χωρέσει μιὰ ὁλόκληρη ἱστορία σὲ ἕνα
μόνο δακτυλόγραφο;(2) Αὐτὸ ἦταν τὸ στοίχημα ποὺ ἔβαλαν τὰ “Νέα” μὲ
24 συγγραφεῖς. [...] Ἀκόμα καὶ γιὰ τοὺς τεχνίτες τοῦ λόγου, τὸ σύντομο
κείμενο εἶναι πιὸ δύσκολο ἀπὸ τὸ μακροσκελές. Καὶ ἀρκετοὶ ἦσαν ἐκεῖνοι
ποὺ ξεκινώντας αὐτὴν τὴν προσπάθεια, κατέληξαν νὰ γράψουν μερικὰ διηγήματα
πρὶν φτάσουν στὸ ζητούμενο. Στὴ μινιατούρα. Στὴ νύξη ποὺ γεννᾶ εἰκόνες,
ἐξάπτει τὴ φαντασία καὶ ὑπαινίσσεται κόσμους ὁλόκληρους, χαρακτῆρες
σύνθετους, καταστάσεις περίπλοκες.Ἴσως κάποιοι νὰ τὰ κατάφεραν
πιὸ καλά. Ὅμως ὅλοι, μὲ τὰ “διηγήματα τῶν 300 λέξεων” ἀποδεικνύουν
ἂν μὴ τὶ ἄλλο ὅτι ἡ λογοτεχνία μπορεῖ, ἂν τὸ θελήσει, νὰ δημιουργήσει
“σποτάκια” – κατὰ τὴν προσφιλῆ γλώσσα καὶ τὴ λογικὴ τῆς κυρίαρχης εἰκόνας.
Μπορεῖ νὰ συντονιστεῖ μὲ τὸν ρυθμό, τὴν ταχύτητα καὶ τὴν ἀποσπασματικότητα
τῆς ἐποχῆς [...]»
Ἀποτιμώντας τὸ ἐγχείρημα στὸ φύλλο τῶν Νέων στὶς
24-09-1994, ἡ ὑπεύθυνη τῆς σελίδας σημειώνει ὡς πρὸς τὴν ἐπιτυχημένη
ἀπήχησή του: «Τὸ ἀποδεικνύουν τόσο οἱ ἐνθαρρυντικὲς ἐπιστολές,
τὰ τηλεφωνήματα καὶ οἱ προτάσεις διηγημάτων ποὺ λάβαμε ὅσο καὶ τὰ
ἴδια τὰ δείγματα γραφῆς ποὺ δημοσιεύτηκαν [...].»
Γιὰ τοὺς περισσότερους ἀπὸ τοὺς εἴκοσι τέσσερις λογοτέχνες ποὺ λάβανε
μέρος στὸ πρόγραμμα «Διηγήματα μὲ 300 λέξεις» τὸ πείραμα δὲν εἶχε
συνέχεια. Ὅμως γιὰ τέσσερις τουλάχιστον, τρεῖς ἐκ τῶν ὁποίων καὶ ποιητές,
τοὺς Θόδωρο Γρηγοριάδη, Ἠλία Κουτσοῦκο, Πρόδρομο Μάρκογλου καὶ Μανόλη
Ξεξάκη, ἡ μικρὴ φόρμα ὑπῆρξε γνώριμη καὶ ἀγαπητὴ καὶ ἐκτὸς τῆς πρωτοβουλίας
τῆς ἐφημερίδας…
Ἀπὸ αὐτὰ τὰ εἰκοσιτέσσερα μικρὰ διηγήματα τοῦ 1994, διαλέξαμε
σήμερα —εἴκοσι χρόνια μετά— νὰ ἀναδημοσιεύσουμε μὲ ἀνθολογικὰ
κριτήρια τὰ πέντε παρακάτω στὸ ἱστολόγιό μας:«Σχεδὸν τέλειο» τοῦ
Ἰάκωβου Καμπανέλλη, «Τὸ πεῖσμα» τοῦ Πέτρου Τατσόπουλου,
«Τὸ χαμομήλι τῶν Ἀβδήρων» τοῦ Θόδωρου Γρηγοριάδη, «Ὑπὲρ
πατρίδος» τοῦ Ἠλία Κουτσούκου καὶ«Λόλα» τοῦ Ἀντώνη
Σουρούνη.
.
Παρόλη τὴν προσοχή μας στὶς πλέον σύγχρονες ἐξελίξεις στὸν χῶρο τῆς μικρομυθοπλασίας,
τὸ ἐνδιαφέρον μας γιὰ τὸ παρελθὸν παραμένει ἀμείωτο. Ἡ σύνδεση
τῆς μικρῆς ἀφηγηματικῆς φόρμας μὲ προϋπάρχουσες συναφεῖς ἱστορικὲς
μορφὲς καὶ ἡ συνεξέτασή της μὲ τὶς τεχνολογικὲς ἐξελίξεις στὸ εὐρύτατο
πλαίσιο τῶν πολιτισμῶν, μᾶς βοηθάει σὲ μιὰ βαθύτερη καθὸ ἱστορικότερη
κατανόηση τοῦ παρόντος.
.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
(1) Παρ’ ὅλα αὐτὰ
μιὰ σημαντικὴ διπλωματικὴ ἐργασία ἔφτασε φέτος στὰ χέρια μας: Ἡ
μικρομυθοπλασία (microfiction, flash fiction, minificción)
ὡς πολιτισμικὸ φαινόμενο: μελέτη γιὰ ἕνα νέο διεθνὲς καὶ ἐθνικὸ
εἶδος λόγου τῆς Δήμητρας Ἰ. Χριστοδούλου (παλιᾶς
γνωρίμου τοῦ ἱστολογίου μας), ποὺ ὑποβλήθηκε τὸν Σεπτέμβριο τοῦ
2013 στὸ Τμῆμα Ἐπικοινωνίας, Μέσων καὶ Πολιτισμοῦ στὸ Πάντειο Πανεπιστήμιο.
(2) Ὁ Μεξικανὸς
θεωρητικὸς Λάουρο Ζαβάλα τὴν Ἄνοιξη τοῦ 2000, στὸ πρῶτο τεῦχος τοῦ El cuento en red,
τοῦ περιοδικοῦ ἔρευνας καὶ θεωρίας τῆς λογοτεχνίας ποὺ ἐπιμελεῖται,
σημειώνει πὼς τὸ μικροδιήγημα (minificción) εἶναι ἡ «narrativa que
cabe en el espacio de una página» («ἡ ἀφήγηση ποὺ χωράει σὲ μία σελίδα»),
βλ. Δήμητρα Ἰ. Χριστοδούλου, Ἡ μικρομυθοπλασία…, ὅπ.π.,
σελ. 13.
.
Πηγή: Πρώτη δημοσίευση.
Γιάννης Πατίλης (Ἀθήνα, 1947). Σπούδασε Νομικὰ καὶ Φιλολογία
στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Ἀθήνας καὶ ἐργάστηκε ὡς φιλόλογος στὴ Μέση Ἐκπαίδευση
(1980-2010). Συμμετεῖχε στὴν ἵδρυση καὶ ἔκδοση τῶν λογοτεχνικῶν περιοδικῶν Τὸ
Δέντρο (1978), Νῆσος – Μουσικὴ καὶ Ποίηση (1983)
καὶ Κριτικὴ καὶ Κείμενα (1984). Ἀπὸ τὸ 1986 ὣς τὸ 2012 ἐξέδιδε
καὶ διηύθυνε τὸ λογοτεχνικὸ περιοδικὸ Πλανόδιον, ἐνῶ
τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 2010 ἵδρυσε καὶ διευθύνει μέχρι σήμερα τὸν πεζογραφικὸ
ἱστοχῶρο Ἱστορίες Μπονζάι. Δημοσίευσε ὀκτὼ ποιητικὲς
συλλογὲς καὶ δύο συγκεντρωτικές. Πρῶτο του ποιητικὸ βιβλίο Ὁ
μικρὸς καὶ τὸ Θηρίο (Ἀθήνα, 1970), τελευταῖο Ἀποδρομὴ
τοῦ ἀλκοὸλ καὶ ἄλλα ποιήματα (ἐκδ. Ὕψιλον, Ἀθήνα, 2012). Συγκεντρωτικὴ
ἔκδοση: Ταξίδια στὴν ἴδια πόλη. Ποιήματα 1970-1990 (β’
ἐκδ. Ὕψιλον, Ἀθήνα, 2000). Τὸν Ἰούλιο τοῦ 2014 ἀπὸ τὴν σειρὰ «Σύρτις»
τῶν ἐκδόσεων τοῦ Πλανόδιου κυκλοφόρησε τὸ δοκίμιό του Ἑλληνικὰ
καὶ Ἱστορικὴ Ὀρθογραφία στὴν Πλανητικὴ Ἐποχή μὲ ἐπιμέλεια
τοῦ Ἀ.Κ. Χριστοδούλου.
.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου