«Ελιά»,της Μαρίας Αρβανίτη Σωτηροπούλου*

Η ελιά και το λάδι είναι ίσως τα πιο διάσημα τρόφιμα στον μεσογειακό και ελλαδικό χώρο, γύρω από τα οποία περιστρέφονται πολλές συζητήσεις  που αφορούν την διατροφική αυτάρκεια της χώρας, την αντιμετώπιση των ελλειμμάτων του εμπορικού ισοζυγίου, την αναζωογόνηση της υπαίθρου. Η προσέγγιση της Μ. Σωτηροπούλου  δείχνει τους πολλαπλούς δεσμούς αυτού του δέντρου με τη λογοτεχνία, τη μυθολογία, το πολιτισμό…Και φυσικά με τους Ολυμπιακούς αγώνες, στους οποίους αφιερώνεται ένα μεγάλο μέρος του κειμένου της…...ΓΣχ

          «Είμαι η ελιά η τιμημένη!» Καταλήγει κάθε στίχος στο πασίγνωστο ποίημα του Παλαμά, που αποστηθίζαμε κάποτε στο σχολειό με την εντύπωση ότι δε θάχουν τέλος τα τραγούδια που υμνούν την προκοπή της. Και όμως! Ανατρέχοντας τη βιβλιογραφία ελάχιστα είναι τα ποιήματα που τη δοξολογούν. Τα δέντρα όπως οι ιδιότροπες γυναίκες δεν κατακτούν με τη σοφία και την προκοπή, αλλά με την εφήμερη ομορφιά τους. Ενώ οι άστατες ροδιές, οι φουντωτές νεραντζούλες κι οι βιαστικές αμυγδαλιές, τα βουερά πεύκα, τα γέρικα πλατάνια και τα θλιβερά κυπαρίσσια βρίσκουν αθρόα βάρδους, για την ελιά μονάχα ένα  αριστουργηματικό σονέτο του Μαβίλη καταγράφεται κι αυτό σε πένθιμο μοτίβο «Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι γέρικη ελιά..», αν και ο Ελύτης στην κοσμογονία του «Άξιον εστι» μιλά για τα «πολλά λιόδενδρα που κρησάρουν στα χέρια τους το φως» και για «λοξούς ελαιώνες με το γαλάζιο ανάμεσα στα δάκτυλα».

Προφανώς η Ελιά δεν είναι ωραίο δένδρο (αν και αξιοποιείται περισσότερο για το συμβολισμό της από τους ζωγράφους) και στον ανάλαφρο ίσκιο της μόνο αποκαμωμένα πρόβατα επιλέγουν να σταλίσουν. Νεαρή μοιάζει εύθραυστη με το λιγνό της κορμό και τ’ ασημένιο δίχτυ των φύλλων της, δειλή σαν κοπελιά στο πρώτο ραντεβού προσφέρει τα σύννεφα των λουλουδιών της στον άνεμο. Ποτέ δε ζει τη μεταμόρφωση του ασχημόπαπου σε γοητευτικό κύκνο, την προκλητική ανθοφορία των εσπεριδοειδών ή την ελπιδοφόρα άνοιξη των φυλλοβόλων. Βιάζεται να γεράσει, γυρτή από το βάρος των καρπών καμπουριάζει και ροζιάζει, πληγώνεται από τα ραβδίσματα της συγκομιδής, λες και απλώνει πληγιασμένα δάχτυλα στο έδαφος να συνάξουν κάθε καρπό της, δέεται στους ουρανούς και παραμορφώνεται στη βία των κλαδεμάτων, πλάθει φιλόξενες κουφάλες που οι αιώνες μεταμορφώνουν σ’ ευρύχωρα σπιτικά για αγίους και φαντάσματα. Τα φύλλα της χορταίνουν όχι μόνο τις φιλοδοξίες των νικητών αλλά και την πείνα των ζώων και το ξύλο της, πολύ σκληρό και ανθεκτικό, όταν δε χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή χρήσιμων ή διακοσμητικών αντικειμένων καίγεται σε θαλερή φωτιά που ζεσταίνει τις ανθρώπινες ελπίδες.

Οι Ασσύριοι και Βαβυλώνιοι την αγνοούσαν και χρησιμοποιούσαν σησαμέλαιο, αντίθετα ήταν γνωστή στους σημιτικούς λαούς, εξ ου και η συχνή αναφορά της στη Βίβλο, όπου το χρίσμα καθιέρωνε τον ηγέτη με την ευλογία του Γιαχβέ. Μετά τον Κατακλυσμό η περιστερά έφερε στο Νώε κλάδο ελαίας από το όρος Αραράτ (Αρμενία) σκιαγραφώντας τον παγκόσμιο πια συμβολισμό της ειρήνης. Και στην Καινή Διαθήκη η ελιά αναφέρεται σαν δένδρο ευλογημένο, αφού κάτω από τον ίσκιο της ο Ιησούς εδίδαξε, αλλά και στο όρος των Ελαιών πέρασε την αγωνία του τελευταίου πειρασμού και παραδόθηκε από τον Ιούδα στο μαρτύριο.

Στην Ελλάδα προϋπήρξε του ανθρώπου, αφού στη Θήρα αποκαλύφθηκαν απολιθώματα φύλλων ελιάς- και μεταγενέστερα,  ίχνη προϊστορικού  ελαιοπιεστηρίου. Πυρήνες ελαιών ανακαλύφθηκαν στα ανάκτορα της Τύρινθος και στις οικίες και τους τάφους των Μυκηνών, ενώ είναι άφθονες οι παραστάσεις ελαιοδένδρων. Ο Όμηρος την αναφέρει τηλεθόωσαν και τανύφυλλον, ενώ οι ειδικοί δεν έχουν καταλήξει αν οι ομηρικοί ήρωες είχαν εξημερώσει την ελιά, αφού το ελαιόλαδο αναφέρεται όχι σαν βρώσιμο είδος αλλά σαν πολύτιμο καλλυντικό και θεραπευτικό υγρό. Ο Όμηρος επίσης γνωρίζοντας την ποιότητα του ξύλου της καταγράφει ότι τόσο το ρόπαλο του Πολυφήμου, αλλά και η νυφική κλίνη του Οδυσσέα, το σημείο αναγνώρισης για την Πηνελόπη (για την οποία  παραθέτει ακριβή περιγραφή) ήταν από ελιά. «Είχε μεγάλο μυστικό η κλίνη εκείνη, που την έφτιαξα μόνος μου, χωρίς κανένα βοηθό. Μες στην αυλή μας φύτρωνε ελιά πυκνόφυλλη, δένδρο αγέραστο και θαλερό με τον κορμό παχύ σα μια κολώνα. Γύρω γύρω έχτισα εγώ  ένα θάλαμο κι άμα άρμωσα στη θύρα του γερά και κολλητά θυρόφυλλα έκοψα τη φυλλωσιά της φουντωτής ελιάς κι επελέκησα τον κορμό, τον έξυσα ως τη ρίζα με τέχνη και με προσοχή, τον ίσιασα με το ράμμα κι έτσι εσκάλισα τα πόδια του κρεβατιού και τα τρυπάνισα καλά καλά.». Ο Θεόκριτος αναφέρει ότι και το περίφημο ρόπαλο του Ηρακλή ήταν από ελιά.

 Οι αρχαίοι έλληνες γνώριζαν πολλά είδη αγρίων ελαιοδένδρων όπως την αγριελαία, την κότινον και την φυλία. Φαίνεται ότι εξημερώθηκε στη Συρία, απ’ όπου πέρασε στην Αίγυπτο, όπου απεικονίζεται στα μνημεία της ΙΗ δυναστείας σαν έμβλημα της νίκης των φαραώ. Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο για παρασκευή καλλυντικών αλοιφών και για φωτισμό. Ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης φέρεται ότι ανακάλυψε τα ελαιοπιεστήρια, ενώ οι αρχαίοι έλληνες ήξεραν την καλλιέργεια που περιγράφεται λεπτομερώς σε συγγράμματα, καλλιεργούσαν διαφορετικά είδη φυτών και έτρωγαν τις ελιές ακριβώς όπως εμείς σήμερα νωπές ή συντηρημένες σε άλμη, ξύδι και λάδι.

Ιερό δένδρο των Αθηνών, αφού σύμφωνα με τον μύθο βλάστησε στην Ακρόπολη από το δόρυ της Αθηνάς κατά την διαμάχη της με τον Ποσειδώνα διετηρείτο με επιμέλεια, στη θέση που και σήμερα υπάρχει κοντά στο Ερεχθείο. Στην Ολυμπία υπήρχε η αγριελιά την οποία μετέφερε από τους Υπερβόρειους και εφύτευσε ο Ηρακλής και από την οποία κατασκεύαζαν τους στεφάνους των νικητών των Ολυμπιακών αγώνων, ενώ στα Παναθήναια εκτός από το στέφανο στους νικητές πρόσφεραν και αμφορέα με ελαιόλαδο. Η καλλιέργεια της ελιάς ήταν τόσο σημαντική για την Αθήνα ώστε ο Σόλων είχε νομοθετήσει αυστηρές ποινές σε όσους ξερίζωναν περισσότερο από 2 ελαιόδενδρα το χρόνο. Ιερό δένδρο ήταν και για τους Εφεσίους, που τη συνέδεαν με τη γέννηση του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος από τη Λητώ, είχαν και την Υπέλαιο ιερά πηγή ενώ και στη Δήλο υπήρχε ιερή ελιά.

Σύμβολο ευφορίας, νίκης, ειρήνης, αλλά και κάθαρσης (οι ικέτες προσήρχοντο με κλάδους ελαίας) η ελιά διατηρεί αυτό της το χαρακτήρα μέχρι τον 21^ο αιώνα, όπου οι ιατρικές μελέτες τεκμηρίωσαν την ευεργετική δράση του ελαιολάδου στην μείωση της χοληστερίνης και την πρόληψη των καρδιοπαθειών, ενώ η μοντέρνα αισθητική επιστρέφει στη χρήση του ελαιολάδου σαν καλλυντικού, σε σαπούνια και κάθε είδους μαντζούνια . Η αντισηπτική και μαλακτική του δράση γνωστή από την αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε για την απολύμανση και την καταπράυνση του πόνου πληγών και εγκαυμάτων. «Να σε κάψω Γιάννη μ’ να σ΄αλείψω λάδι» λέει ακόμη  η παροιμία.

Το λάδι σημαδεύει τη ζωή μας από τη στιγμή της γέννησης, τη βάπτιση, και την κηδεία, όπου οι αρχαίοι κάλυπταν τους νεκρούς με φύλλα ελιάς, ενώ σήμερα ο παπάς ρίχνει νερό και λάδι στο νιόσκαφτο μνήμα. Από την αρχαιότητα, όπου συνήθιζαν να στάζουν λάδι στα μάτια των βρεφών μέχρι σήμερα που περιποιούμεθα τα δέρμα τους με baby oil το Λάδι είναι το βασικό συστατικό όλων των «βαλσάμων», ακόμη και του άγιου Μύρου που χρησιμοποιείται από την εκκλησία για το μυστήριο του Χρίσματος. Η θεραπευτικές ιδιότητες του ελαιολάδου το μεταμόρφωσαν και σε θεόσταλτο υγρό που χρησιμοποιείται σε τελετουργίες θρησκευτικές ή μαγικές. Λάδι από το Ευχέλαιο της Μ. Τετάρτης έριχναν στα κύματα οι ναυτικοί  για να κατευνάσουν τη φουρτούνα και να κάνουν τη θάλασσα λάδι. Το ευχέλαιο που διαβάζεται από ιερείς ή το λάδι του καντηλιού που θεραπεύει έχουν πανάρχαιες ρίζες. Το ίδιο και η τελετή του ξεματιάσματος στην οποία η σταγόνα το λάδι που πέφτει στο νερό αποκτά διαγνωστικό και αποτρεπτικό χαρακτήρα. Στην Κύπρο και την Αθήνα συνήθιζαν να χρησιμοποιούν κλαδιά ελιάς για γαμήλια στέφανα, ενώ στην αρχαιότητα στεφάνωναν τις πόρτες των νεονύμφων με στέφανα ελιάς και μύρτων. Επειδή σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασία το λάδι θεωρείται ιερό, δεν πρέπει να φύγει από το σπίτι μετά τη δύση. Αν υπάρχει μεγάλη ανάγκη το δανείζουν καλυμμένο «να μην το δουν τ’ αστέρια». Μεσσηνιακές παραδόσεις συνδέονται με στοιχειωμένο δένδρο ελιάς, μπροστά από το οποίο δεν πρέπει να μιλούν οι νυχτερινοί διαβάτες «για να μην τους πάρει τη φωνή το στοιχειό» που φυλάσσει το θησαυρό που είναι κάτω από τη ρίζα τους. Διηγούνται ότι όταν ο Ιμπραήμ διέταξε στρατιώτες του να κόψουν τη μαγεμένη ελιά αρρώστησε τόσο ο ίδιος, όσο και οι στρατιώτες που προσπάθησαν να τη χτυπήσουν.

H διατροφική σημασία του λαδιού αποτυπώνεται σε πολλές παροιμίες. «Καλά τα ρουπακόφυλλα (φύλλα άγριας βελανιδιάς) με το ροί το λάδι» λέει ο λαός για να τονίσει  ότι τα πάντα τρώγονται με προσθήκη λαδιού. Ή «Να λείψουνε τα λάδια σου, να δω τις μαγεριές σου» για να υπογραμμίσουν τη νοστιμιά που προσδίδει. Και επειδή το λάδι δημιουργεί αίσθημα κορεσμού λέμε «λάδωσε τ’ αντεράκι του» για κάποιο που χόρτασε. Επειδή θεωρείται και αφροδισιακό λέμε «φάε λάδι κι έλα βράδυ». Πολλές από αυτές οι ιδιότητες του λαδιού επαληθεύτηκαν από τη σύγχρονη διατροφή που σήμερα συνιστά ανεπιφύλακτα τη μεσογειακή κουζίνα με βάση το λάδι για μακροζωία και καλή υγεία. «Πρέπει να λαδώσεις» λέμε και σήμερα για το ρουσφέτι, επειδή το λάδι πάντα ήταν προσφιλές είδος δωροδοκίας, αλλά και λόγω του ότι με το λάδι γλιστρά ευκολότερα η υπόθεσή σου στα γρανάζια της γραφειοκρατίας.

Η συμβολική σχέση της ελιάς με την Ειρήνη, έχει διττό χαρακτήρα που προέρχεται αφ’ ενός από τη βιβλική παράδοση και αφ’ ετέρου από τη σχέση της με τις εκεχειρίες τουλάχιστον των Ολυμπιακών αγώνων. Επειδή και το σήμα των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας 2004 είναι ο στέφανος από ελιά και επειδή πολύς λόγος γίνεται για τη θεσμοθέτηση ολυμπιακών εκεχειριών (μέχρι και ο πολέμαρχος Κλίντον φιλοξενήθηκε σε παραμεθόριο νησί για να τη διαφημίσει)  είναι χρήσιμο να ανατρέξουμε στους αρχέγονους μύθους.

Τα Ολύμπια ήταν εξ αρχής μια ματωβαμμένη ιστορία, αφού ο κεντρικός τους μύθος αναφέρεται στον Πέλοπα που απέκτησε την Ιπποδάμεια σκοτώνοντας τον πατέρα της Οινόμαο και δωροδοκώντας τον ηνίοχο Μύρτιλο, που αντικατέστησε τις περόνες του άρματος του Οινομάου με κέρινες. Το γιατί μια τέτοια νίκη θα έπρεπε να εμπνεύσει τους πρώτους και καλύτερους πανελλήνιους αγώνες, άπτεται της ψυχοπαθολογίας της φυλής, που έφτιαξε αριστουργήματα από τις πιο φριχτές οικογενειακές υποθέσεις.

Πράγματι οι Ολυμπιακοί αγώνες ήταν «στεφανηφόροι», δηλαδή δεν απέφεραν υλικά οφέλη στους Ολυμπιονίκες. Στην πραγματικότητα όμως η κάθε πόλη εκτός από το συμβολικό γκρέμισμα των τειχών και την δια βίου σίτηση στο Πρυτανείο προσέφερε και άλλες υλικές ανταμοιβές καθώς και πολιτικά οφέλη. Άλλωστε οι αθλητές δεν ήταν ερασιτέχνες και η προετοιμασία τους ήταν ακριβή υπόθεση που απαιτούσε την ύπαρξη κάποιου χορηγού για τους μη ευκατάστατους αθλητές. Η άσκηση ήταν διαρκής, όπως και σήμερα με τις διάφορες διοργανώσεις και ο μεγαλύτερος τίτλος τιμής ήταν το να αναδειχθεί κάποιος όχι μόνον ολυμπιονίκης αλλά  «περιοδονίκης» δηλαδή νικητής και στους 4 πανελλήνιους αγώνες σε διάστημα 25 μηνών.

Οι περίφημες εκεχειρίες ήταν περίπλοκη υπόθεση και ίσχυαν όχι μόνο για τα Ολύμπια, αλλά για κάθε θρησκευτικό πανηγύρι. Για κάθε γιορτή υπήρχε κράτος χορηγός, όπως και σήμερα. Κι επειδή η θρησκεία πάντα ήταν προσοδοφόρος ενασχόληση, πολλές πόλεις έριζαν για τη διοργάνωση τουλάχιστον των μεγάλων θρησκευτικών συνάξεων. Ειδικά για τα Ολύμπια μόνιμος ήταν ο καυγάς Ηλείων (Ήλιδα) - Αρκάδων (Πίσα) που το 365 πΧ έφθασε στο σημείο να προκαλέσει μάχη μέσα στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια των αγώνων από την εισβολή των Ηλείων και των συμμάχων τους Αχαιών, που προσπάθησαν να διώξουν τους Αρκάδες, που είχαν όχι μόνο καταλάβει το ιερό, αλλά και διοργανώσει τους αγώνες. Εισέβαλαν στον ιερό περίβολο την ώρα που διεξαγόταν η πάλη. Ο Ξενοφών που περιγράφει το γεγονός θέλει να πιστέψουμε ότι οι θεατές έμειναν απαθείς και ο Διόδωρος επιμένει ότι χειροκροτούσαν τις ανδραγαθίες των στρατιωτών, όπως θα έκαναν και με τους αθλητές. Οι Ηλείοι παρά την ιεροσυλία -και όχι λόγω αυτής- αποχώρησαν άπραγοι και μόνο μετά τη μάχη της Μαντινείας το 362 πΧ ανέκτησαν τον έλεγχο του ιερού. Ανάλογο περιστατικό είχε συμβεί και στα Ίσθμια το 390 πΧ όταν την ώρα που οι Αργείοι θυσίαζαν στον Ποσειδώνα άκουσαν ότι ο Αγησίλαος με τους Σπαρτιάτες  του πλησιάζει και ετράπησαν σε άτακτο φυγή. Ο Αγησίλαος αντί να τους καταδιώξει θυσιάζει και αυτός υπό το απαθές βλέμμα του Ποσειδώνα και το αδιάφορο των πανελλήνων θεατών.

Όλες αυτές οι πισώπλατες μαχαιριές γύρω από έναν ιερό χώρο και τα πλούτη που η λατρεία των θεών εξασφαλίζουν μοιάζουν με τους συγκαιρινούς μας καυγάδες και ίντριγκες της Ολυμπιακής Ακαδημίας για το μαγείρεμα της επόμενης πόλης που θα φιλοξενήσει αυτό το χαμαιλέοντα θεσμό.

          Το αξιοθαύμαστο είναι ότι αυτές οι θρησκευτικές συνάξεις ήταν ουσιαστικά μια ευκαιρία για συνευρέσεις ελλήνων από κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου, για διπλωματικές πρωτοβουλίες, αφορμή διαλόγου και αναζήτησης κοινών σημείων. Αν σκεφθούμε ότι εκτός από τους Ολυμπιακούς και τους άλλους 3 βασικούς πανελλήνιους αγώνες (Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα) πολλές άλλες πόλεις διοργάνωναν ανάλογες φιέστες σε μιαν εποχή που τα ταξίδια ήταν επίπονα και επικίνδυνα, (η πλειοψηφία των θεατών μετακινείτο πεζή) πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε την ανεκτίμητη συμβολή αυτών των τελετών στην ομογενοποίηση της ελληνικής φυλής. Το ότι τα ιερά έχαιραν ασυλίας είχε αξία μόνο την εποχή των πόλεων κρατών, αφού όλα τα ιερά είχαν υποστεί κατά καιρούς βανδαλισμούς. Όταν η Ρώμη επέβαλε την pax romana τα ιερά θύμιζαν το σημερινό Πολυτεχνείο, όπου κάθε λογής φυγόδικοι και καταχραστές έβρισκαν καταφύγιο. Ο Τιβέριος προσπάθησε να καταργήσει την ασυλία αυτών των περιοχών και άλλα ιερά αυτόβουλα εγκατέλειψαν το προνόμιο για να γλιτώσουν από τη μάστιγα των παρείσακτων, ενώ άλλα αντιτάχθηκαν και το διατήρησαν. Χρειάστηκε η έλευση του Χριστιανισμού για να διαλύσει κάθε κεκτημένο, ενώ απαιτήθηκαν οι συνδυασμένες προσπάθειες ελλήνων όπως ο Βικέλας και φιλελλήνων όπως ο Κουμπερντέν για την αναβίωση των Ολυμπιακών αγώνων.

          Αν κάτι πετυχαίνουν αυτοί οι αγώνες σήμερα είναι το να εμφανίσουν το θηριώδη εμπορικό ανταγωνισμό και την αδιατάραχτη φρίκη των πολέμων κάτω από τον ιδεαλιστικό μανδύα της ευγενούς άμιλλας. Σε μιαν εποχή που το θείον χρησιμοποιείται σαν αφορμή πολέμου (Τζιχάντ) ή περιφρονούνται κατάφορα οι ιερές παραδόσεις (βομβαρδισμοί Γιουγκοσλαβίας το Πάσχα και του Αφγανιστάν κατά το Ραμαζάνι) είναι ουτοπικό το να συζητάμε το σεβασμό των Ολυμπιακών αγώνων, που δεν έχουν πια κανένα Δία να τους προσδίδει ιερότητα. Ας μη γελιόμαστε. Οι Ολυμπιακοί σήμερα δε διαφέρουν σε τίποτε από το Μουντιάλ. Προσφέρουν θέαμα στα πλήθη και κινητοποιούν τα εθνικιστικά τους αντανακλαστικά, ενώ αποφέρουν τεράστια κέρδη σε όσους αξιοποιούν την αστείρευτη δίψα του κοινού να ξεφύγει από τη μιζέρια και να διακριθεί δι αντιπροσώπου, σε όσους κερδοσκοπούν εμπορευόμενοι την ψευδαίσθηση της αθανασίας, που χαρίζει η δόξα, που δεν κρατεί πιότερο απ’ τη στιγμή στο βάθρο, το δάκρυ του πρωταθλητή τη στιγμή που ατενίζει τη σημαία της χώρας του ν’ ανεβαίνει κι ακούει (ηχογραφημένο κονσέρβα) τον εθνικό ύμνο της πατρίδας του με όλα τα μάτια να τον στοχεύουν, όλα τα φλας να τον ασπάζονται και όλες τις κάμερες να τον καταβροχθίζουν.

Αυτό ίσως είναι το ισχυρότερο μήνυμα των Ολυμπιακών αγώνων. Η ταύτιση με τη ζωή. Οι ατέλειωτες προσπάθειες του 99% που καταλήγουν σε αποτυχία και μόλις ανεβούμε στο βάθρο του νικητή όλα γίνονται στάχτη κάτω από τα χειροκροτήματα του πλήθους. Αμέσως μετά κάποιος άλλος θα σπάσει το ρεκόρ και  θ’ ανεβεί στο ίδιο βάθρο. Αμέσως μετά η λήθη θα μας καλύψει ανεξίτηλα. Ακόμη κι εκείνους τους ελάχιστους, που θυμόμαστε «για πάντα» γιατί χάραξαν αιώνια το θεσμό με τις αξεπέραστες επιδόσεις τους, δεν μένουν παρά ονόματα κενά, όπως οι αρχαίοι, Διαγόρας, ο Μίλων ο Κροτωνιάτης,και τόσοι άλλοι, που αν και ξέρουμε ότι ήταν πολυολυμπιονίκες και περιοδονίκες, δε θα μάθουμε ποτέ ποιοι ήταν σαν άνθρωποι. Ο αθλητής συχνότερα ξεχνιέται και σπανιότερα γίνεται μύθος, δηλαδή παραμορφώνεται. Αυτή όμως είναι η μοίρα κάθε ανθρώπου και η αληθινή του νίκη είναι το ότι αν και γνωρίζει την αυταπάτη του μεγαλείου, δεν παύει να προσπαθεί για το καλύτερο, δεν παύει να πειραματίζεται για το ανώτερο, δεν παύει να αντικαθιστά με κέρινες τις περόνες του άρματος κάθε βασιλιά, κάθε θεού, από έρωτα, για να κερδίσει το τρόπαιο της εφήμερης δόξας του. Και δεν υπάρχει δένδρο πάνω στη γη που να ενσαρκώνει καλύτερα αυτό το ανθρώπινο δράμα αλλά και μεγαλείο, από την ελιά μας, την τιμημένη.

**Η Μαρία  Αρβανίτη Σωτηροπούλου είναι συγγραφέας, γιατρός και Πρόεδρος  της "Πανελλήνιας Ιατρικής Εταιρείας για την προστασία του περιβάλλοντος και κατά της πυρηνικής και βιοχημικής απειλής."