Τοπίο και σώμα*

 

*Εισήγηση στο συνέδριο της ΑΚΤΟ (23-25 Μαϊου 2012) με θέμα :  «Η μορφή της ομορφιάς-το σχήμα της ασχήμιας»

Ο Ντοστογιέφσκυ έλεγε : Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο…Σε αυτό όμως τον κόσμο που ζούμε, υπάρχουν περιοχές όπου κάποιοι πιστεύουν το αντίθετο, δηλαδή ότι η ασχήμια είναι αυτή που θα σώσει…Παραδείγματος χάρη στη Ζιμπάμπουε, όπου το 14,3% του πληθυσμού είναι φορέας του ιού ΗΙV. Στη χώρα αυτή  ένας πολιτικός, αποβλέποντας στη μείωση των σεξουαλικών επαφών  και αδιαφορώντας για  τη διεθνή κατακραυγή,  προτείνει   τη συστηματική «ασχημοποίηση»  των γυναικών  : Να ξυρίζουν το κεφάλι τους, να μην πλένονται, να μην στολίζονται ,ει δυνατόν  να κάνουν κλειτοριδεκτομή… 

Όμως ακόμη και οι εξαιρέσεις «επείγουσας ανάγκης» επιβεβαιώνουν τον κανόνα ….Παρά τις όποιες αντιρρήσεις όσον αφορά  τις παράπλευρες απώλειες   της αισθητικής(!), ο σύγχρονος κόσμος είναι κατά συντριπτική πλειοψηφία πεισμένος για την αξία της !   Και παραπέρα ακόμη, η  αισθητική του σώματος φαίνεται να αποτελεί την αφετηρία εκτιμήσεων  για την μείζονα αισθητική  -  των πραγμάτων και του χώρου. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την  περίπτωση της εγκατάστασης  ανεμογεννητριών σε ειδικές περιοχές της φύσης, που συνήθως είναι τα υψηλότερα σημεία των ορεινών περιοχών. Οι  υποστηρικτές των ανεμογεννητριών  υποστηρίζουν ότι η εγκατάστασή τους συνιστά  ένα αισθητικά ουδέτερο γεγονός, παρά το ότι αυτό διαδραματίζεται συχνά στη καρδιά της φύσης…..Αντίθετα οι αντίπαλοι επικαλούνται την πλειάδα των αισθητικών και  καλλωπιστικών  αναπλάσεων, που γίνονται σε όλες τις κλίμακες της ζωής – στη πόλη, στη γειτονιά , στο δρόμο, στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού, στο σώμα – για να υποστηρίξουν την ανάγκη της επέκτασης  της αισθητικής προστασίας του μείζονος χώρου (τοπίο) . Και επομένως για να θέσουν το ζήτημα της συμβατότητας των μορφών και των σχημάτων της βιομηχανίας Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, με αυτά της φύσης….

Το «τοπίο του σώματος», είναι μια έκφραση δόκιμη στο χώρο της λογοτεχνίας. Μια έκφραση διεγερτική για αναζητήσεις βαθύτερες,   για την κατανόηση  κάποιων εξωραϊστικών  δράσεων – έστω και αν αυτές οι δράσεις είναι κατά βάθος δυσερμήνευτες.

 Γιατί εξωραϊζουμε το σώμα, τον αστικό χώρο, το τοπίο;

Μπορούμε να μιλάμε για ενιαία κριτήρια αισθητικής αξιολόγησης σωματικών και «υλικών»  συστημάτων;

Να ένα ενδιαφέρον ερώτημα. Θα ξεκινήσω από το τοπίο ,σε αναζήτηση αυτής της πιθανής ενότητας.

Το τοπίο δεν είναι πράγμα, αλλά σχέση- σχέση παρατηρητή και παρατηρούμενου. Επαναλαμβάνω  εδώ έναν  προσδιορισμό που κάνει ο Μαρξ για το κεφάλαιο. Αλλά και γενικότερα, η αισθητική του όντος είναι σχέση :   Σχέση με το άλλο πρόσωπο ή με το πράγμα, ή με το ζώο, ή με το χώρο.

Στις αισθητικές  κρίσεις υπάρχει ένας ρελατιβισμός που δεν θέλουμε συχνά να αναγνωρίσουμε, γιατί θεωρούμε τις  αισθητικές  μας προτιμήσεις σχεδόν αντικειμενικές. Γιατί μας ενοχλεί το γεγονός ότι η αισθητική, ως αναγκαία διαμεσολάβηση του ερωτισμού, κάνει κατανοητή την έλξη ακόμη και για τα πιο δύσμορφα (κατά την άποψή μας) όντα, όπως είναι  μια κατσαρίδα ή μια γριά  ….

Το τοπίο θεωρείται ως «φαίνεσθαι», ως οπτικό κυρίως φαινόμενο,  όμως στη πραγματικότητα  είναι  ένα σύνθετο μόρφωμα, είναι «ολικό» τοπίο. Είναι μαζί με το παράλληλο και διαπλεκόμενο, τοπίο των οσμών και των ήχων. Είναι προεχόντως οπτικό αλλά δεν παύει να είναι και ηχητικό μόρφωμα.

Υπάρχουν αλληλεξαρτήσεις μεταξύ του οπτικού και του ηχητικού τμήματος ενός τοπίου. Η στρέβλωση του ηχητικού μέρους εξουδετερώνει την σχέση του παρατηρητή με το ορατό  τοπίο. Χρησιμοποιώ δυο παραδείγματα από την περίπτωση της Πάρνηθας : Εκεί σε μια περιοχή της που «βλέπει» προς τη Βοιωτία, ο συνεχής βόμβος κάποιων τηλεπικοινωνιακών εγκαταστάσεων υπονομεύει την απόλαυση της φυσικότητας, την απόλαυση των μεγάλων πράσινων επιφανειών και των λιβαδιών .    Η αναζητούμενη φυγή  από την υπερκυριαρχία των αστικών σχημάτων υφίσταται τη παρασιτική όχληση των τεχνητών ήχων, και  γίνεται ανέφικτη. Η ίδια φυγή γίνεται επίσης ανέφικτη, όταν εμφανίζονται και κυριαρχούν οι  κρότοι των μοτοσυκλετών σε δασικά μονοπάτια…

Ενίοτε, ο μηδενικός ήχος είναι η καλύτερη υπόκρουση για ένα οπτικό τοπίο. Αλλά η ασυνεχής φωνητική παρουσία  κάποιων ζώων ή  το θρόϊσμα των φύλλων και το κελάρυσμα κάποιων πηγών, αποτελούν επίσης συμβατά στοιχεία, που εμπλουτίζουν  ένα ορεινό τοπίο.

Πέραν αυτών όμως,  το τοπίο διαθέτει και  ένα αδιόρατο και ανεπαίσθητο πνευματικό και συγκινησιακό βάθος, μια προβολή του εαυτού μας στο χώρο,   όπως αναδύεται από τις δικές μας σκέψεις. Έχω πρόχειρα δυο παραδείγματα, παρμένα αντίστοιχα από τον  αρχιτέκτονα Γιώργο Κανδύλη και τον ιστορικό Κυριάκο Σιμόπουλο.

Ο πρώτος μιλάει για ένα «άρρητο» στοιχείο που υπεισέρχεται στο τοπίο και καθορίζει την αίγλη του(«Αττικό τοπίο και περιβάλλον», 1989). Ο δεύτερος μιλάει για τους χωρικούς της περιοχής Μαραθώνα, που στις αρχές του 19^ου αιώνα έτρεφαν  ένα ενδόμυχο δέος για ένα χώρο που συνδέθηκε με ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός και μεγάλες ανθρώπινες θυσίες («Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», 1975)

Το τοπίο δεν είναι ομοιότροπο και αδιαφοροποίητο.  Αντίθετα , μέσα σε ένα και το αυτό τοπίο υπάρχουν ειδικές περιοχές υψηλής έλξης. Με το τοπίο  συμβαίνει ό,τι με δυο «χρονικές περιοχές» στην κλίμακα του 24ωρου : Την αυγή και το ηλιοβασίλεμα – που είναι επίσης προνομιακές γιατί συνδυάζουν ποικίλα στοιχεία. 

Αλλά αυτό που δεν είναι απολύτως ευκρινές στο τοπίο, είναι κάτι παραπάνω από σαφές στη περίπτωση του σώματος : Αν και ερωτογόνο στην ολότητά του, το  σώμα διαθέτει και ειδικές ερωτογενείς περιοχές. Μερικές από αυτές είναι ιδιαίτερα αποκλίνουσες ή παράδοξες :  Παράδειγμα μια πρόσφατη  γαλλική ταινία  όπου τα αυτιά λειτουργούν ως  ερωτογόνα  ζώνη : Είναι η ταινία  Untouchables, που παίχθηκε υπό τον ελληνικό τίτλο « ΑΘΙΚΤΟΙ» μια και η μετάφραση  «μη αγγίξιμοι» προκαλούσε δυσκολίες…

 Το τοπίο είναι μια ζεύξη αισθημάτων που προσφέρονται στον «παρατηρητή», αισθημάτων που κάποτε συμποσούνται και  συν-τρέχουν,  αλλά  και κάποτε αλληλοακυρώνονται ,σε ένα κάποιο βαθμό.

Αλλά και η ομορφιά  του σώματος έχει ένα χαρακτήρα συμψηφιστικό, πολυπαραγοντικό : Η μορφή της δεν είναι μόνο οπτική.

 Αυτό που  προσδίδει στην ομορφιά του σώματος μια νέα διάσταση και ιδιαίτερο βάθος είναι αυτό που λείπει σε μεγάλο βαθμό από την πρόσληψη του τοπίου – δηλαδή  η αφή. Για την ακρίβεια : Η μαγική δύναμη της αφής. Η αφή ως έναυσμα σωματικών υποθέσεων και φαντασιώσεων.

Το τοπίο και το σώμα και ιδιαίτερα οι μορφές τους, μας εξωθούν σε ενδοσκόπηση. Προκαλούν  ένα ΓΙΑΤΙ, για το νόημα του ωραίου και του άσχημου,  που όμως δεν μπορεί να προχωρήσει πέρα από ένα σημείο.

Υπάρχουν διαπιστώσεις «σπαστικές», που εννοούν να αντιμετωπίσουν κατάματα  και να συντρίψουν κάποιους  προσωπικούς ή συλλογικούς μύθους που κατασκευάζουμε. Να μια τέτοια διαπίστωση :   Ένα πρόσωπο είναι μαγικό, ελκυστικό, ερωτεύσιμο,  ΑΛΛΑ  μόνο υπό ορισμένες συνθήκες φωτισμού, υπό συγκεκριμένη απόσταση. Το ίδιο πρόσωπο υπό το φακό ενός μικροσκόπιου φαίνεται ανισότροπο, ανάγλυφο, με  αμυχές,  εποικισμένο με μικροοργανισμούς. Συχνά θέλουμε να προσδώσουμε στην αισθητική μας άποψη ένα απόλυτο χαρακτήρα, όμως παραγνωρίζουμε ότι η μαγεία του «άλλου» απαιτεί και τη δική μας αυτομάγευση.

 Η μαγεία του άλλου, αλλά και η μαγεία ενός τοπίου, μέσα από την άκρα πολλαπλότητα, ή απλότητα, ή  παραδοξότητα, γενικά με  όλα όσα μας κάνουν «αλλοπαρμένους»,  τροφοδοτεί το θρησκευτικό συναίσθημα. Η μια λατρεία είναι σε σχέση  συγκοινωνούντων δοχείων με την  άλλη  λατρεία, η φύση είναι σε κατάσταση συγκοινωνούντων δοχείων με τη μεταφυσική…

 Γιατί αρέσουν οι γυναικείες καμπύλες ή ένα ανδρικό στέρνο; Μήπως η απάντηση σε αυτό το ερώτημα οδηγεί στην αποδόμηση της αίσθησης;  Μήπως η νοηματο-δότηση  της ομορφιάς και της ασχήμιας  δημιουργεί ένα εγκεφαλικό βραχυκύκλωμα και μας αποτρέπει να προσλάβουμε αυτά τα στοιχεία με τη γλώσσα των αισθήσεων;

Μήπως εδώ μπορεί  να νοηθεί  μια ένσταση γενικού χαρακτήρα ;  Όπως  στην πυρηνική φυσική -   όπου η παρακολούθηση ορισμένων αντιδράσεων με τη χρήση μικροσωματιδίων επιφέρει διαταραχή στο παρατηρούμενο σύστημα και κάνει υποκειμενική ή αναξιόπιστη μια  παρατήρηση -  μήπως  και η εγκεφαλική διείσδυση στο χώρο των αισθητικών αξιολογήσεων προωθεί την αποδόμηση μάλλον παρά  την κατανόησή τους;

Απέχοντας από οποιοδήποτε τελεσίδικο συμπέρασμα, καταθέτω  αυτή τη σκέψη- υπόθεση προς αξιοποίηση στην όλη συζήτηση :

Αν η μορφή και η λειτουργία συνιστούν μια έστω ελαστική ενότητα -  στην αρχιτεκτονική, στην πολεοδομία, στην οικολογία -  τότε η καταξίωση της μορφής του χώρου ή της μορφής του σώματος δεν μπορεί να αποκλίνει από κάποιες λειτουργίες – του χώρου και του σώματος αντίστοιχα – που είναι πολύτιμες για τη συντήρησή μας ως είδους…

Αν είναι σημαντική η λειτουργία των συνειρμών, τότε η αισθητική υπεροχή είναι «συναρμολογημένη»(associated)  με τη νεότητα, τη σεξουαλικότητα, την ενέργεια, την υγεία – όσο η σιελόρροια του σκύλου στο πείραμα του Παυλώφ είναι συνδεδεμένη με την εμφάνιση της τροφής !

Φυσικά πρόκειται για μια «συναρμολόγηση» που δεν είναι απόλυτη. Γιατί το   απόλυτο δεν έχει θέση  μέσα στη φύση της ομορφιάς ή της ασχήμιας.

ΥΓ. Εν όψει, έργο του Ενρί Ματίς